PRZYWRÓCIĆ HONOR JÁNOSOWI ESTERHÁZYEMU / NAVRÁTIT ČEST JÁNOSI ESTERHÁZYMU

 

(referaty z międzynarodowej konferencji naukowej

z 27.6.2015 r. / referáty z mezinárodní vědecké konference z 27.6.2017)

 

János Esterházy – symbol czy antybohater? / János Esterházy – symbol, či antihrdina? (Arkadiusz Adamczyk, historyk, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Lublinie / historik, Univerzita Jana Kochanowského Lublin)

 

Postać Jánosa Esterházy´ego i ocena jego działalności wymyka się utartym schematom. Dyskusję toczoną wokół postaci hrabiego można jednak sprowadzić do zasadniczego wątku, czy Esterházy może stać się symbolem destrukcji (jak tego chce m. in. część politycznych elit Słowacji), czy też bohaterem Europy Środkowowschodniej. Za nadaniem mu miana tego drugiego przemawia jego konsekwentna postawa nieprzejednanego przeciwnika sowietyzacji Europy Środkowowschodniej, zamęczonego na śmierć w komunistycznych łagrach i kazamatach. Przeciwnicy tegoż spostrzeżenia podkreślają z kolei działalność Esterházy´ego jako przywódcy Węgrów słowackich przed 1939 r., kiedy to ich zdaniem hrabia miał się przyczynić do destrukcji państwa czechosłowackiego, a tym samym do destabilizacji regionalnej.

   Polskiej perspektywie badawczej zdecydowanie bliżej do nadania postaci Jánosa Esterházy´ego roli symbolu, a argumenty podawane przez przeciwników tejże kwalifikacji z reguły uznawane są za niewystarczające. Trudno bowiem zaprzeczyć węgierskości Esterházy´ego. O jego przywiązaniu do węgierskiej tożsamości szeroko rozpisują się autorzy opracowań naukowych w tym także zaprzysięgli oponenci. Oni również – mimo zajmowanego stanowiska negującego wartość politycznej spuścizny hrabiego, dostrzegają też jego polskie i środkowoeuropejskie korzenie. Z polskiej perspektywy nieco zaskakujące może być stwierdzenie, iż postać ta – tak ważna dla historii Węgier – nie została odnotowana w syntezach dziejów węgierskich, pisanych przez Polaków, a także w znikomym stopniu w publikacjach dotyczących stosunków na linii Warszawa – Budapeszt. Fakt, że tak wybitny polityk był synem Elżbiety z Tarnowskich, a wnukiem Stanisława Tarnowskiego, słynnego rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego i prezesa Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, mógł stanowić pretekst do ukazania ciągłości tysiącletnich relacji polsko-węgierskich, opartych na poznawaniu i przyjaźni. Tym bardziej, iż w polskich monografiach dotyczących historii Węgier ujęci zostali inni przedstawiciele rodu Esterházych, być może bardziej znani, aczkolwiek nie będący tak ściśle związani z Polakami, m.in. Miklós (1869-1920), wymieniany, jako osobistość, która wspólnie z prymasem Jánosem  Csernochem wymógł (13.11.1918 r.) rezygnację cesarza Austrii  Karola I (jako króla Węgier – Karola IV) z korony węgierskiej, czy O Móra (1869-1920), krótkotrwały premier rządu węgierskiego z 1917 r. (15.6.1917 – 20.8.1917) i minister bez teki z 1918 r.

   Zwłaszcza okres przedmonachijski 1938 r., to moment w którym w postaci Esterházy´ego i dokonywanych przez niego wyborach można dostrzec wypadkową dziejów Węgier, Polski i całej Europy Środkowej w warunkach destrukcji systemu wersalsko-waszyngtońskiego. Przede wszystkim jest ona widoczna w rozwiązaniach koncepcyjnych, które pojawiły się w tejże nader skomplikowanej sytuacji międzynarodowej. Biograf Esterházy´ego zwraca uwagę na interesującą kwestię tzw. „osi horyzontalnej”, czyli skonstruowanej przez hrabiego wizji sojuszu polsko-węgiersko-jugosłowiańsko-włoskiego. Koncepcja ta, przedstawiona na marginesie kryzysu czechosłowackiego w 1938 r. – którą, jako wymuszającą bezpodstawne w ówczesnych warunkach aprioryczne odrzucenie narodowej ambicji i interesów i myślenie w kategoriach zapewnienia bezpieczeństwa w obliczu postępującej totaliryzacji regionu, należy uznać za nierealną, jest wartą odnotowania z kilku względów. Przede wszystkim, jako podjęta przez polityka węgierskiego, nieznana szerzej, próba rozmontowania „Paktu Stalowego” i odciągnięcia Włoch od ścisłej współpracy z Trzecią Rzeszą. Polskie źródło, „Dariusz” wiceministra spraw zagranicznych Jana Szembeka (notabene wuja Esterházego) wyraźnie wskazuje, iż bezpośrednią inspirację hrabia zaczerpnął z pomysłu Galeazzo Ciano. Włoski minister spraw zagranicznych z kolei w osi Budapeszt-Berlin-Warszawa-Rzym dostrzegać miał przeciwwagę dla przymierza niemiecko-włoskiego. Niemniej myśl Esterházego była zbieżna z polskimi próbami integracji Europy Środkowowschodniej. Dlatego też koncepcja Węgra miała spore szanse akceptacji ze strony polskich czynników decyzyjnych, czemu zresztą wcześniej Beck dał wyraz w rozmowie z P. Lavalem. Gdy w 1935 r., w trakcie warszawskiej wizyty szefa francuskiej dyplomacji, przy stole rokowań pojawiła się kwestia przyłączenia się Polski do ugrupowania państw naddunajskich, Beck oświadczył, że zasadniczo nie widzi obiekcji przeciw udziałowi Polski w tym dziele, jednak uzależnia swe współdziałanie w tej mierze od dezyderatów rządu węgierskiego. Sfinalizowanie dążeń Rzeczypospolitej i Węgier i osiągnięcie przez oba państwa wspólnej granicy mogło stanowić preludium do realizacji projektu Esterházy´ego.

   Krytycy uznania Esterházego za symbol środkowoeuropejski podkreślają zarówno antyczechosłowacki wymiar projektowanego aliansu, jak i wytykają głównym architektom tego konceptu, tj. zarówno hrabiemu jak i ministrowi Józefowi Beckowi brak politycznego realizmu. Wskazują przy tej okazji na odmienność celów obu krajów. Dla Polski ewentualne przyłączenie się do federacji naddunajskiej było środkiem do uzyskania demograficzno-militarnej przeciwwagi dla, nie kryjących swych hegemonistycznych dążeń, Niemiec i Związku Radzieckiego. Dla Węgrów z kolei federacja stanowiła szansę na odbudowę własnej pozycji w regionie. Faktem jest, że i Beck, i Esterházy uznawali rząd w Pradze jako potencjalnie najmniej wiarygodnego uczestnika przewidywanego aliansu, ale równocześnie należy postawić otwarte pytanie: czy doświadczenia wyniesione z uprzednich porozumień z Czechami, nie uprawniały ich do ferowania tego typu ocen?

   W przypadku Esterházy´ego wydaje się właściwym rozróżnienie między krytycyzmem wobec państwa czechosłowackiego a niechęcią czy nienawiścią do narodów czeskiego i słowackiego. O ile to pierwsze wydaje się nie podlegać dyskusji, o tyle przypisywanie Esterházemu postaw bohemo- czy słowakofobicznych wydaje się daleko idącym nadużyciem. Tezie tej przeczą głośne wypowiedzi hrabiego, dotyczące koegzystencji Węgrów i narodów zamieszkujących Czechosłowację. Nastawienie przywódcy mniejszości węgierskiej, podobnie zresztą jak i polskiego ministra, Józefa Becka, wynikało z obiektywnej oceny poczynań elit czechosłowackich, uznanych przez obu polityków za organicznie niezdolnych do zapewnienia integralności własnego kraju, nie mówiąc już o docenieniu przez nich rozwiązań ponadnarodowych. Świadectwem tego pozostaje odtworzony przez I. Molnára opis spotkania Esterházy´ego z prezydentem Benešem w Topolčiankach 11.9.1939 r., stanowiący wymowne świadectwo nie tylko krótkowzroczności czeskich elit, ale także ich kompletnego oderwania od rzeczywistości politycznej. Słowa Beneša – dodajmy, wyrażone w momencie gdy Hitler znajdował się już u władzy i otwarcie łamał postanowienia Traktatu Wersalskiego – iż nie należy obawiać się żadnej wojny. A władza Führera Niemiec nie potrwa długo, a także prezentowana przez czeskiego przywódcę pewność, że Francja pogrąży się w wewnętrznej rewolucji – wystawiają Benešowi jak najgorsze świadectwo jako politykowi i mężowi stanu. Podobne wrażenie można odnieść z kolejnego opisu rozmowy Esterházego z Benešem, tym razem odbytej w 1937 r., podczas której czeski przywódca przedstawiał Czechosłowację jako najbardziej skonsolidowany kraj Europy Środkowowschodniej. Ocena sytuacji dokonana przez Esterházy´ego i jego argumentacja, wskazująca na konieczność zintegrowania obywateli czechosłowackich przez zagwarantowanie równych praw wszystkim narodowościom, zwłaszcza Słowakom, a w dalszej kolejności Węgrom i Niemcom, zdawała się zupełnie nie docierać do czeskiego przywódcy. Po tego typu deklaracjach trudno było wymagać, by węgierski polityk dysponujący – choćby z racji pokrewieństwa ze znakomitymi rodzinami europejskimi – lepszym przeglądem politycznej rzeczywistości, mógł traktować czołowego polityka czeskiego jako wiarygodnego partnera.

   Oceny postawy czeskiego przywódcy dokonane przez Jánosa Estrerházy´ego w okresie międzywojennym pozostawały zasadniczo tożsame z notami wystawianymi Benešowi przez polską dyplomację. Jak można przypuszczać, Esterházy nie mienił swych poglądów również w okresie wojennym. Ówczesny osąd Polaków ewaluował w zależności od stanowiska zajmowanego przez Czechów, by u schyłku wojny znaleźć się w punkcie wyjścia. Nie ulega jednak wątpliwości, iż ocena Beneša i jego polityki należała do tej kategorii poglądów, w której opinie polskie i Esterházy´ego zachowywały jak najdalej idącą zbieżność. Nie powinno więc dziwić, iż świadomość ogólnego podobieństwa zapatrywań wobec Czechów i Słowaków stanowiła dla Esterházy´ego punkt wyjścia dla podjęcia współpracy z Polakami. Niebagatelną rolę odegrały zapewne polskie korzenie, determinujące poniekąd jego subiektywny wybór Polski, jako strategicznego partnera dla polityki węgierskiej. Niemniej zbytnim uproszczeniem byłaby teza, iż proponowane przez Esterházy´ego i czynniki polskie rozwiązania miały służyć jedynie bilateralnym interesom. Należy w tym miejscu wskazać również jeden czynnik, który wpływał na możliwość Esterházy´ego w uprawianiu polityki w wymiarze wykraczającym poza kontekst słowacki. Drogę do konsultacji z ministrem Beckiem miał on ułatwioną dzięki relacjom z wiceministrem Janem Szembekiem, prywatnie wujem Jánosa spokrewnionym z Esterházymi przez rodziny Tarnowskich i Mycielskich. Na marginesie można stwierdzić, iż Szembek, daleki był od admiracji dla swego siostrzeńca, którego nie uważał za wybitną głowę polityczną. Na tę, niewątpliwie osobliwą ocenę, wpływ miała przede wszystkim „rodzinna” opinia o Jánosu jako o człowieku bezkompromisowym, niemal doktrynerze, którego działalność polityczna opierała się na bezwzględnej wierności ideowym pryncypiom. W sposób istotny kłóciło się to z pragmatycznym podejściem Szembeka do sposobu uprawiania polityki. Jak wynika ze zapisków wiceministra, w ten sposób sylwetkę Esterházego nakreślił on również ministrowi Beckowi.

   Niemniej w dwudziestoleciu międzywojennym Esterházy pozostawał dla Polaków politykiem co najmniej ważnym z kilku względów. Po pierwsze, zapatrywania Esterházy´ego na kwestie rozwiązania problemów środkowoeuropejskich przy użyciu politycznych przeobrażeń mapy regionu były w Warszawie znane. Po drugie, w procesie postulowanej przez Rzeczpospolitą integracji regionu, niebagatelne znaczenie mogła mieć jego pozycja jako przywódcy Węgrów słowackich. Jego rozbudowane kontakty mogły okazać się użyteczne w rokowaniach z osobistościami węgierskimi i słowackimi. Po trzecie, ówcześni sternicy dyplomacji polskiej stanęli na stanowisku, iż podstawowym czynnikiem hamującym integrację środkowoeuropejską, stanowi stanowisko liderów czeskich, przede wszystkim Beneša, wbrew wszelkim przesłankom uparcie orientującym się na Paryż, natomiast niechętnego podjęciu wysiłku reorganizacji najbliższego otoczenia. W tym kontekście Polakom zależało, aby pozycja czeskiego premiera była relatywnie jak najsłabsza i aby poddany presji skłonny był do rozważenia koncepcji federacji regionalnej, przynajmniej jako jednego z możliwych rozwiązania, służącego bezpieczeństwu jego krajowi i regionowi. Próbę takiego wykorzystania Estreházego widać było wyraźnie w sytuacji eskalacji konfliktu polsko-czeskiego wokół Śląska Zaolziańskiego przy jednoczesnej podatności polityki czeskiej na infiltrację komunistyczną. Dyplomaci polscy doszli wówczas do jednoznacznego wniosku, iż w interesie Polski nie leżało wzmacnianie pozycji Beneša. Stąd też w momencie pojawienia się plotki (marzec 1938 r.) o próbach wzmocnienia rządu w Pradze przez rozszerzenie go o przedstawicieli mniejszości słowackiej i węgierskiej i rzekomo skierowania konkretnych propozycji pod adresem Estrházy´ego (który – jako przywódca mniejszości węgierskiej rzekomo – pod pewnymi warunkami skłonny byłby wstąpić do gabinetu), politycy polscy podjęli konkretne kroki, mające na celu personalne oddziaływanie na hrabiego, aby do rządu nie wstępował. Wiadomości te okazały się pozbawione podstaw, a m.in. biograf Esterházy´ego wyraźnie przeczy, by rząd w Pradze w tym momencie formułował tak daleko idące propozycje pod adresem Węgrów słowackich i aby Esterházy rozważał kwestię swego udziału w gabinecie.

   Bezpośrednie kontakty hrabiego z Szembekiem i Beckiem pozwoliły zweryfikować opinię o Esterházym jako polityku środkowoeuropejskim. Przede wszystkim polscy rozmówcy mogli przekonać się, iż taktyczne rozwiązania proponowane przez Esterházy´ego różniły się mocno od założeń oficjalnej polityki polskiej. Uznane zostały – co zresztą poniekąd naturalne – za przejaw hungarocentrycznego nastawienia rozmówcy i postawieniu spraw węgierskich w centrum zagadnień regionalnych. Esterházy kreślił bowiem wizję oderwania Słowacji od Czechosłowacji i ustanowienia na jej obszarze autonomii podporządkowanej Budapesztowi. Projekt ten stanowił odzwierciedlenie maksymalistycznych dążeń węgierskich w kwestii uregulowania kwestii obszarów czesko-słowackich w duchu konserwatywnych rozwiązań z okresu przedtrianońskiego i choć sam w sobie nie był sprzeczny z koncepcjami polskimi, jako zasadniczo burzący porządek wersalski musiał spotkać się z wstrzemięźliwym przyjęciem. Sam Esterházy najprawdopodobniej nie żywił złudzeń, iż szanse na całkowitą realizację wysuwanego projektu były znikome. Przekonanie to potwierdzały jego własne słowa o pełnej świadomości ugruntowanych nastrojów antywęgierskich wśród Słowaków. Jeśli nawet w czerwcu 1938 r. żywił jakiekolwiek nadzieje na realizację swego projektu, to już w następnym miesiącu prowadząc rozmowy z decydentami węgierskimi miał osobiście przekonać się, że Budapeszt w przypadku oddania mu administracji nad Felvídékiem (Górny Kraj – węgierskie określenie Słowacji) nie zamierzał wyposażać Słowaków w tak daleko idące kompetencje. Jak można przypuszczać, takie postawienie sprawy, mogło wynikać również z taktyki przyjętej przez Esterházy´ego, który w ten sposób zamierzał nie tyle zaznajomić Polaków z własnymi wyobrażeniami, co wybadać nastawienie polityków warszawskich co do możliwej skali poparcia wysiłków węgierskich. Stąd też starał się on wysondować, na ile realną była możliwość, by Warszawa, w sytuacji zawiązania porozumienia węgiersko-słowackiego, skłonna była do odegrania roli jego gwaranta. Wysuwając tę propozycję Esterházy posiadał prawdopodobnie świadomość panującego w Polsce, szczególnie  w kołach wojskowych przekonania o potrzebie posiadania wspólnej granicy z Węgrami. Z tejże przesłanki wynikało zawarcie w rozmowie czytelnego przesłania, iż zakres terytorialny udzielonej Słowacji autonomii nie dotyczy terenów południowych, zamieszkałych całkowicie przez ludność węgierską, oraz Rusi Podkarpackiej, której zachodnie granice należałoby dopiero ustalić, a które Budapeszt będzie oczywiście chciał przesunąć jak najdalej na zachód.

   Bezpośrednie spotkanie Esterházy´ego z Beckiem potwierdzało, iż stanowisko Węgrów mogło liczyć w Warszawie przynajmniej na zrozumienie. Szef polskiego MSZ przekonywał swego interlokutora, że w polityce swojej zawsze uwzględnia interesy węgierskie. Polski minister nie wykluczył przyjęcia przez Polskę roli gwaranta ewentualnego porozumienia między Węgrami a Słowakami, warunkując je jednak koniecznością zwrócenia się obu stron do rządu w Warszawie. Zachowane polskie źródła wskazują, że stanowisko zajęte przez Becka nadało nowy impuls poczynaniom Esterházego i jego planom. Jak wynika z zapisów rozmów Szembeka i posła węgierskiego, Andrása de Hory, Esterházy ukierunkował swe działania wybitnie na zbliżenie węgiersko-słowackie, jak również znacznie usztywnił stanowisko Węgrów. Świadczy o tym m. in. informacja przekazana przez de Hory, iż Esterházy uzależnił rozmowy z Pragą na temat układu mniejszościowego od spełnienia postulatów mniejszości węgierskiej. Polityka lidera mniejszości węgierskiej musiała spotkać się z negatywnym przyjęciem ze strony czynników czeskich. Źródła polskie odnotowują rozpaczliwą, jak się wydaje, próbę neutralizacji działań Esterházy´ego, podjętą ze strony Milana Hodży. Premier czeski, zwracając się bezpośrednio do Esterházy´ego, starał się go przekonać o iluzoryczności polskiego poparcia stwierdzając: mimo że pewnie tobie w Warszawie dużo naopowiadano, sytuacja nasza poprawia się z dnia na dzień. Niemcy wojny prowadzić nie chcą i nie mogą, są teraz w trakcie porozumienia z Anglią i to nie naszym kosztem. Alianci zaś nas zupełnie popierają. Jak można domniemywać, tego typu oświadczenia nie mogły zrobić żadnego wrażenia na Esterházym, posiadającym sprecyzowaną wizję co do funkcjonowania Węgrów w Europie i dysponującym bieżącymi informacjami bezpośrednio z Budapesztu, Berlina, Rzymu i Warszawy. Ze źródeł polskich wynika niezbicie, że przywódca mniejszości węgierskiej, przynajmniej od maja 1938 r., doskonale zdawał sobie sprawę z iluzoryczności perspektyw istnienia Czechosłowacji. Dlatego też w swych ówczesnych działaniach skoncentrowany był wyłącznie na kwestii uzyskania jak najlepszych warunków dla mniejszości węgierskiej na Słowacji.

   Sytuacja uległa dalszej dynamizacji  we wrześniu 1938 r., gdy węgierski minister spraw zagranicznych ofiarował Słowakom autonomię pod gwarancją międzynarodową, to jest Warszawy i Budapesztu. Jednak – jak wynika z polskiej korespondencji dyplomatycznej – inicjatywa węgierska spotkała się z nagłym przeciwdziałaniem ze strony Berlina.  Wprawdzie sam Esterházy zakomunikował Polakom, iż propozycja Budapesztu została przedstawiona w niewłaściwej formie i tonie i wzbudziła u Słowaków niechęć, jednak oferta Węgrów nie mogła być w żadnym stopniu porównywana z niemiecką, zakładającą stworzenie niepodległej Słowacji. Należy przy tej okazji odnotować, iż sam Esterházy nie był przeciwnikiem idei suwerenności Słowacji, aczkolwiek swój pozytywny stosunek do niezawisłości uzależniał od ustosunkowania się do mniejszości węgierskiej. Arbitraż wiedeński z 2.11.1938 r. pozwolił na zaspokojenie doraźnych żądań Węgrów, jednak polskie źródła odnotowują, iż Esterházy nie był zadowolony z efektów mediacji Niemiec i Włoch. Przede wszystkim nie krył przed Polakami swego rozgoryczenia z faktu, iż węgierskie nabytki terytorialne zostały osiągnięte za cenę pogodzenia się z niemiecką supremacją nad Czechami i Słowacją. Rzeczywiście bierność czynników węgierskich miała w dalszej perspektywie przyczynić się do pogorszenia warunków bytowania ludności węgierskiej w niepodległej Słowacji. O braku zdecydowanych działań ze strony Budapesztu świadczy fakt, że nawet żywotna dla Polski i Węgier kwestia osiągnięcia wspólnej granicy wymagała zdecydowanej inicjatywy ze strony Rzeczypospolitej. Źródła polskie wskazują, iż Esterházy jako osobistą porażkę potraktował przede wszystkim utrącenie kwestii oparcia państwowości słowackiej o gwarancję Polski i Węgier, obliczone na zahamowanie ekspansywności Hitlera w regionie Dunaju. Niemniej jednak śmiałość wizji i gotowość ich realizacji zyskały Esterházemu uznanie Polaków.  

   Iluzoryczność wizji zorganizowania Europy siłami  państw i narodów Europy Środkowej zostały potwierdzone przez wydarzenia września 1939 r. Esterházy bardzo boleśnie przeżył fakt, iż Słowacja stała się jednym z agresorów, który wtargnął w granice jego drugiej Ojczyzny. Niewykluczone, iż był to jeden z powodów tak silnego zaangażowania hrabiego w pomoc udzieloną wówczas Polakom, którzy w wyniku przegranej kampanii 1939 r. przekroczyli granicę Rzeczypospolitej i zostali internowani na Węgrzech. Skala zaangażowania Esterházy´ego była istotnie imponująca. Brał udział w organizacji komitetów na rzecz pomocy Polakom, organizował zaopatrzenie i zakwaterowanie żołnierzy i polskiej ludności cywilnej, uczestniczył w akcji deponowania polskich dzieł sztuki w magazynach Muzeum Narodowego w Budapeszcie oraz zasobów Banku Polskiego w skarbcach Węgierskiego Banku Kredytowego. Przy tej okazji warto zwrócić uwagę na nieco marginalny, z punktu widzenia losów Esterházego, epizod związany z udzieleniem pomocy gen. Kazimierzowi Sosnkowskiemu, który po zwycięstwach w wojnie obronnej 1939 r., przez Węgry udawał się do Francji. Wsparcie Sosnkowskiego, zaopatrzenie go w cywilne ubranie i w środki finansowe, umożliwiające odbycie podróży do Paryża i tym samym objęcie przez niego godności następcy Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ministra w rządzie na uchodźstwie, miało istotny wpływ na ukształtowanie się polskich władz emigracyjnych.

   Ostatnim wątkiem, który w kontekście związków z Polską i Europą Środkową przewija się w biografii Esterházy´ego jest problem jego zaangażowania w akcję pomocy Żydom. Istotna wydaje się przesłanka, iż informacje o holokauście osobistości słowackie otrzymywały za pośrednictwem Esterházy´ego i jego rodziny, którym z kolei wiadomości te przekazywane były przez polskich krewnych. Natomiast twierdzenie, jakoby Esterházy udzielał pomocy nie tylko słowackim, ale również i polskim Żydom nie znajduje dostatecznego odzwierciedlenia w materiale dokumentacyjnym, aczkolwiek hipoteza taka nie jest pozbawiona podstaw. W Polsce wielkie zdziwienie wzbudza dyskusja toczona przez Węgrów i Słowaków wokół faktu sprzeciwu Esterházy´ego wobec ustawy o deportacji ludności żydowskiej. W debacie w Polsce większe znaczenie posiada fakt, iż właśnie Węgier był jedynym posłem parlamentu słowackiego, który miał odwagę przeciwstawić się projektowi, który on „jako Węgier i katolik” uznał „za okrutny i nieludzki”. Fakt, czy uczynił to przez otwarty sprzeciw, czy przez demonstracyjny brak udziału w głosowaniu nad ustawą w dniu 15.5.1942 r. – i tak czytelny w warunkach ustroju autorytarnego państwa, poddanego dodatkowej presji ze strony ościennego totalitaryzmu – ma charakter drugorzędny. Do Polaków silniej od krytycznych głosów kolegów ze Słowacji przemawia fakt docenienia tej postaci przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie, który przyznał mu tytuł Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata czy też uhonorowania hrabiego Nagrodą waszyngtońskiej Ligi Przeciw Zniesławieniu „Odwaga Troski” im. Jana Karskiego Szczególne wyróżnienie przyznane przez tę pierwszą instytucję nakazuje zapytać współczesnych krytyków Esterházy´ego: czy potomkowie ofiar holokaustu mylą się w tej kwestii? Dla Polaków szczególnie interesująca jest debata przede wszystkim z powodu zdecydowanej „walki o pamięć”, w której np. poprzez tworzenie zbitek pojęciowych „polskie obozy koncentracyjne” zatarta została kwestia pamięci o prawdziwych sprawcach zbrodni, zaś potencjalni „sprawiedliwi” ukazani zostają w roli „współsprawców”.

   Symboliczne ze wszech miar pozostają powojenne losy hrabiego. Zaangażowanie na rzecz przemian politycznych w Europie Środkowej stało się pretekstem do szykan, jakim Esterházy został poddany po zakończeniu drugiej wojny światowej. Wizja Europy proponowana przez przedwojenne elity Węgier, Polski, Słowacji, Czech i innych krajów Europy Środkowej w znacznym stopniu różniła się od wizji wojennych zwycięzców, którym ten fragment Starego Kontynentu przyznany został jako zdobycz wojenna na mocy porozumień jałtańskich. Dlatego też „głosiciele innego porządku” musieli „ponieść karę” za sprzeciw wobec sowietyzacji Europy i rozszerzeniu obszaru dominacji ZSRR. Przeciwko Esterházemu przemawiało również jego zaangażowanie w głoszenie prawdy o zbrodni katyńskiej, które stało się jednym z punktów oskarżenia i podstawą wydanego wyroku. Niemniej opis aresztowania, skazania, uwięzienia i dalszych losów hrabiego nasuwa bowiem czytelnikowi polskiemu nieodparte skojarzenie z dziejami przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, sądzonymi w „procesie szesnastu” czy też jednostkowymi, tragicznymi historiami szeregu polskich patriotów, pozbawionych życia czy wolności przez aparat „sprawiedliwości” zaprzężony w służbę totalitarnego systemu sowieckiego.

   Ocena postaci Esterházego wydaje się jeszcze bardziej jednoznaczna, właśnie jeśli spojrzeć na nią przez pryzmat doświadczeń elit narodowych, poddanych szykanom w dobie powojennego instalowania nowego systemu. Losy Esterházego, podobnie jak heroizm polskich Pużaków i Lipińskich, węgierskich Mindszentych, rumuńskich Maniów czy bułgarskich Petkovów wpisały  się trwale we wspólne europejskie dziedzictwo choć znaczenie tego faktu z oporami dociera do świadomości intelektualnych i politycznych elit Europy zachodniej i środkowej. Zmiana postrzegania hrabiego przez przedstawicieli współczesnych elit Słowacji i – w mniejszym stopniu –  Czech, stanowi warunek niezbędny, aby ten Węgier o polskich korzeniach zamieszkały w Czechosłowacji zamęczony przez sowieckich i czechosłowackich oprawców mógł spełnić rolę „regionalnego punktu odniesienia” czy symbolu. Niemniej wartym zauważenia jest fakt, iż śmiałością kreowania i chęcią urzeczywistniania wizji integracji europejskiej, a także sposobem funkcjonowania jako rzecznik mniejszości pozostającej pod rządami większości, Esterházy udowodnił, iż wyprzedził swoją epokę. Prawdopodobnie łatwiej byłoby mu poruszać się w warunkach współczesnej, zintegrowanej Europy, niż w systemie wersalsko-waszyngtońskim i wśród stworzonych przez ten system uwarunkowań regionalnych, których Esterházy nie akceptował.

   W przypadku Polski fakt ten został doceniony również przez czynniki oficjalne. Wydaje się mieć rację szef polskiego Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, minister Jan Stanisław Ciechanowski, który przemawiając 8.3.2015 r. stwierdził: Dziś mija 58 lat od męczeńskiej śmierci w komunistycznych kazamatach Jánosa Estrházego – syna Węgra i Polki. Zawsze bezinteresownie pomagał wszystkim, którzy znaleźli się w potrzebie, bez względu na narodowość. Podczas wojny zachował postawę prawdziwego spadkobiercy wielkiej cywilizacji europejskiej. Zawsze odrzucał to, co niesprawiedliwe, złe i totalitarne. Potępiał tak samo niemiecki socjalizm narodowy, jak i komunizm, który słusznie nazywał „haniebnym systemem”. Wiedział, jak wielkie zagrożenia niosą ze sobą te dwa rodzaje dyktatur. Skazano go m. in. za to, że głosił prawdę o sowieckim autorstwie zbrodni ludobójstwa popełnionej wiosną 1940 roku na ponad 20 tysiącach polskich oficerów w Katyniu i innych miejscach. Umierał w więzieniu wkrótce po stłumieniu narodowej węgierskiej rewolucji. Jego oprawcy go nie złamali. Bali się jego moralnej siły. Esterházy zaś niczego się nie bał, co widać na kartach wspomnień jego siostry Marii. Skazano go na powolną śmierć, ale odchodził z tego świata jako człowiek w pełni wolny, z podniesioną głową. Żył tyle lat siłą niezłomnej woli. Był uosobieniem honoru i godności. Marzył o niepodległym państwie węgierskim, wolnym od znienawidzonej moskiewskiej kurateli. Proponował ideę solidarności oraz współpracy narodów Europy środkowej. Dzisiejsza Europa – a szczególnie właśnie nasz region – potrzebuje takich patronów i bohaterów. Wypowiedź ta wymownie świadczy, iż w sporze historycznym czy János Esterházy winien zająć miejsce symbolu czy też antybohatera, Polacy w zasadzie jednomyślnie i jednoznacznie skłaniają się ku pierwszemu rozwiązaniu.      

 

Osobnost Jánose Esterházyho a hodnocení jeho činnosti se vymyká běžným  schématům. Diskusi, která je vedena na jeho téma, je možno dovést do zásadního dějového pásma, zda máme Esterházyho považovat za symbol destrukce (jak by to chtěla např. část elity Slovenska) nebo za hrdinu Střední Evropy. Za přidělením mu toho druhého symbolu mluví jeho neúprosný postoj odpůrce sovětizace Střední a Východní Evropy, jeho umučení k smrti v komunistických lágrech a kasematech. Odpůrci tohoto názoru naopak zdůrazňují, že jako předák maďarské menšiny na Slovensku před rokem 1939 svou činností přispěl k rozbití československého státu a s tím i destabilizaci celého regionu.

   Polská historiografie je rozhodně blíže k názoru, že János Esterházy byl symbolem, a důkazy vznesené odpůrci této kvalifikace zpravidla nejsou považovány za dostačující.  Nelze totiž zpochybnit, že János Esterházy byl Maďar. Pouta k jeho maďarské identitě jsou široce uznávaná i ve vědeckých kruzích, což přiznávají i jeho úhlavní nepřátelé. Ti přitom, kromě svého zmíněného zamítavého názoru na politické dědictví hraběte, si všímají jeho polských a středoevropských kořenů. Z polského hlediska je trochu překvapující, což je třeba říci, že tato významná osobnost maďarských dějin, není dostatečně zachycena v maďarských dějinách napsaných polskými autory, ale pouze jako podružná postava v souvislosti s publikacemi o vztazích Varšava-Budapešť. Je přitom skutečnosti, že tento vynikající politik byl synem Alžběty Tarnowské a vnukem Stanislava Tarnowského, slavného rektora Jagiellonské univerzity a předsedy Krakovské umělecké akademie. Tento fakt je možno chápat rovněž jako projev tisícileté kontinuity vztahů Maďarů a Poláků a jejich přátelství. Zejména také proto, že polské monografie, které popisují dějiny Maďarska, zachycují jiné zástupce rodu Esterházych, možná známější, ačkoliv takto úzce nespojeni s Poláky, m. j. Miklós (1869-1920), uváděný jako osobnost, která spolu s primásem Jánosem Csernochem dojednala rezignaci (13.11.1918) císaře Rakouska Karla I z maďarského trůnu (jako král Maďarska – Karel IV), či O Móra (1869-1920), krátkodobý premiér maďarské vlády z 1917 roku (15.6.1917 – 20.8.1917) a ministr bez portfeje z 1918 roku.

   Zejména období před Mnichovem 1938 r. je momentem, kdy si můžeme všimnout v osobnosti Esterházyho a jeho volbách výslednici dějin Maďarska, Polska a celé Střední Evropy v podmínkách destrukce versaillsko-washingtonského systému. Především je viditelná v koncepčních rozhodnutích, které se objevují v této nadmíru komplikované mezinárodní situaci. Životopis Esterházyho zmiňuje zajímavou otázku, tzv. „horizontální osy”, to je vizi spojenectví polsko-maďarsko-jugoslávsko-italského, zkonstrouvané hrabětem. Tato koncepce, předložena na okraji československé krize v 1938 roce, která je pokládána za nereálnou, bezdůvodně vynucující v tehdejších podmínkách apriorní odmítnutí národních ambicí a zájmů a myšlení v kategoriích zajištění bezpečnosti tváří v tvář v postupující totalizaci regionu, je hodno uvést z několika důvodů. Především jako prosazovaný maďarským politikem, dříve neznámý, pokus „rozebrání” Ocelové dohody, a odvedení Itálie od úzké spolupráce se Třetí Říší. Polský zdroj, Dariusz náměstka ministra zahraničních věcí Jana Szembeka (mimochodem strýce Esterházyho), jasně ukazuje, že bezprostřední inspiraci hrabě převzal z myšlenky Gallazzo Ciano. Italský ministr zahraničních věcí zase v ose Budapešť-Berlín-Varšava-Řím měl protiváhu pro italsko-německé příměří. Nicméně myšlenka byla shodná s polskými pokusy integrace Střední a Východní Evropy. Proto tato koncepce Maďara měla velké šance akceptace polskými kompetentními činiteli, o čemž ostatně jíž dříve Beck mluvil s P. Lavelem. Když v 1935 roce při jednacím stole, v době varšavské návštěvy šéfa francouzské diplomacie, se objevila otázka připojení Polska do seskupení naddunajských států, Beck prohlásil že zásadně nemá nic proti účasti Polska na tomto díle, avšak podmiňuje svou spoluúčast od deziderátů maďarské vlády. Dokončení snah Polska a Maďarska o dosažení oběma státy společné hranice je uskutečnění projektu Esterházyho.

   Kritici uznání Esterházyho za středoevropský symbol zdůrazňuji zároveň antičeskoslovenský rozměr navrhovaného spojenectví, a také vytýkají hlavním architektům tohoto konceptu, to je zároveň hraběti, a také ministru J. Beckovi, nedostatek politické reality. Ukazují přitom na rozdílnost cílů obou států. Pro Polsko by případné spojenectví s Naddunajskou federací bylo prostředkem pro získání demograficko-vojenské protiváhy pro neutajované hegemonní touhy Sovětského svazu. Maďarům naopak federace dávala možnost obnovy vlastního místa v regionu. Skutečnosti je, že jak Beck, tak Esterházy považovali vládu v Praze jako potenciálně nejméně věrohodného účastníka předpokládaného spojenectví, ale současně si musíme položit otázku: zda zkušenosti z dřívějších dohod s Čechy je opravňovaly vydávat taková hodnocení?

   V případě Esterházyho musíme rozlišit kriticismus vůčí československému státu a nepřátelství či nenávist vůči českému nebo slovenskému národu. Pokud to první se zdá být neoddiskutovatelné, pak přisuzování Esterházymu bohemo- nebo slovákofobních postojů se jeví jako velké nadužití. Této tezi odporují projevy hraběte, které se týkají soužití Maďarů a národů obývajících Československo. Postoj předáka maďarské menšiny, ostatně obdobně jako polského ministra Józefa Becka, vyplývalo z objektivního hodnocení činů československých elit, oběma politiky považovaných za neschopné zajistit nadnárodní řešení. Dokladem toho zůstávají zachyceny I. Molnárem rozhovory Esterházyho s prezidentem Benešem v Topolčiánkách 11.9.1939, které dávají výmluvné svědectví nejen o krátkozrakosti české elity, ale také o její naprostém odtržení od politické reality. Slova Beneše, doplňme, vyslovené v okamžiku, kdy Hitler byl už u moci a otevřeně porušoval ustanovení Versailleské dohody, že se nemusíme obávat žádné války. A moc Führera Německa nebude trvat dlouho, a také jistota prezentována českým předákem, že se Francie uvrhne ve vnitřní revoluci, vystavují Benešovi to nejhorší vysvědčení jako politikovi a státníkovi. Obdobný dojem můžeme mít z dalších rozhovorů Esterházyho s Benešem, tentokrát konaných v 1937 roce, kdy český předák představoval Československo jako nejkonzolidovanější zemi Střední a Východní Evropy. Hodnocení situace provedené Esterházym a jeho argumentace, ukazující na nutnost integrace československých občanů zajištěním rovných práv všem národnostem, zejména Slovákům, a v dalším pořadí Maďarům a Němcům, vůbec, jak se ukazovalo, si český předák neuvědomoval. Po těchto a obdobných deklaracích nebylo možno žádat, aby maďarský politik disponující, protože měl kontakty s významnými evropskými rodinami, lepším přehledem politické skutečnosti, mohl považovat předního českého politika jako věrohodného partnera.

    Hodnocení postoje českého předáka, provedené Jánosem Esterházym v meziválečném období, zůstávaly zásadně totožné s hodnocením Beneše polskou diplomacií. Jak je možno se domnívat, Esterházy názory neměnil také v období války. Tehdejší úsudek Poláků se měnil v závislostí od postojů, které zaujímali Češi, aby na sklonku války se ocitl ve výchozím bodě. Avšak bezpochyby hodnocení Beneše a jeho politiky patřilo do této kategorie názorů, která jak z polského pohledu, tak z pohledu Esterházyho byly víceméně shodné. Nemůžeme se proto divit, že vědomí obecné podobnosti názorů o Češích a Slovácích tvořila výchozí bod pro navázání Esterházym spolupráce s Poláky. Nezanedbatelnou úlohu zde sehrály zajisté polské kořeny, determinující poněkud jeho subjektivní volbu Polska, jako strategického partnera pro maďarskou politiku. Nicméně velkým zjednodušením by byla teze, že řešení navrhované Esterházym a polskými činiteli má soužit pouze dvoustranným zájmům. Musíme poukázat také na činitel, který měl vliv na možnost zabývat se politiku Esterházym mimo slovenský kontext. Přístup ke konzultacím s ministrem Beckem měl usnadněn z důvodu svých vztahů s náměstkem ministra Janem Szembekem, soukromě strýcem Jánose, spříbuzněn s rodinami Tarnowských a Mycielských s Esterházym. Na okraj je možno uvést, že Szembek neobdivoval svého bratrance, kterého považoval za významnou politickou hlavu. Na toto, zajisté, osobité hodnocení, měl vliv především „rodinný” posudek o Jánosi jako o člověku nekompromisním, téměř doktrinérském, jehož politická činnost byla založena na absolutní víře v ideové principy. Neshodovalo se to podstatně s pragmatickým přístupem Szembeka, pokud jde o zabývání se politikou. Jak vyplývá s poznámek náměstka ministra, takto osobnost Esterházyho popsal také ministru Beckovi.

   Přinejmenším v meziválečném dvacetiletí pro Poláky zůstával Esterházy politikem důležitým z několika ohledů. Za prvé, že Esterházy hleděl na otázky řešení středoevropských problémů pomoci změny mapy regionu bylo ve Varšavě známo. Za druhé, v požadovaném Polskem procesu integrace regionu, nezanedbatelný význam mohla mít jeho pozice jako předáka slovenských Maďarů. Jeho rozsáhlé kontakty se mohly stát užitečné při jednáních s maďarskými a slovenskými osobnostmi. Za třetí, tehdejší kormidelníci polské diplomacie byli názoru, že podstatným činitelem, který brzdí středoevropskou integraci, jsou postoje českých lídrů, především Beneše, proti všem předpokladům orientující se úporně na Paříž, naopak nechtěli se zapojit do uspořádání nejbližšího okolí. V tomto kontextu Poláci měli zájem, aby pozice českého premiéra byla co nejslabší a aby pod nátlakem byl přístupný k přemýšlení o regionální federaci, především jako jednoho z možných řešení, které by bylo v zájmu bezpečnosti jeho země a regionu. Pokusy takového využití Esterházyho bylo výrazně vidět v době eskalace polsko-českého konfliktu o Zaolzanské Slezsko, při současné poddajnosti české politiky na komunistickou infiltraci. Polští diplomaté tehdy dospěli k jednoznačnému názoru, že v zájmu Polska není posilovat pozici Beneše. Proto v okamžiku, když se objevila pomluva (březen 1938 rok) o pokusech posílit vládu v Praze doplněním vlády o zástupce slovenské a maďarské menšiny, a údajné usměrňování konkrétních návrhů na adresu Esterházyho (který – jako vůdce maďarské menšiny údajně – za  jistých podmínek by vstoupil do vlády), polští politici přijali konkrétní kroky, které měly za cíl personálně působit na hraběte, aby do vlády nevstoupil. Tyto zprávy se později ukázaly jako nepravdivé, a životopis  důrazně odporuje tomu, aby vláda v Praze v tomto okamžiku stylizovala tak dalekosáhlé návrhy adresované slovenským Maďarům a aby Esterházy zvažoval otázku své účasti ve vládě.

   Bezprostřední styky hraběte s Szembekem a Beckem umožnily změnit názor o Esterházym jako středoevropském politikovi. Především polští jednatelé se mohli přesvědčit, že taková řešení navrhovaná Esterházym se velmi líšíly od zásad polské politiky. Byly uznány, což bylo poněkud přirozené, za projev maďarskocentristického přístupu jednatele a postavení maďarských záležitostí v centrum regionálních otázek. Protože Esterházy načrtl vizi odtržení Slovenska od Československa a ustanovení na jejím území autonomie podřízené Budapešti. Tento projekt byl výrazem maximalistických maďarských tuh v otázce uspořádání česko-slovenských území v duchu konzervativních řešení z předtrianonského období, i když sám sebou nebyl v rozporu s polskými koncepcemi, jako zásadně bořicí versailleský pořádek, musel se setkat se střídmým přijetím. Sám Esterházy si pravděpodobně uvědomoval, že šance na celkovou realizaci tohoto projektu byly mizivé. Toto přesvědčení potvrzovala jeho vlastní slova, že si byl plně vědom upevněných antimaďarských nálad mezi Slováky. Jestliže ještě v červnu 1938 roce měl nějakou naději na uskutečnění svého projektu, potom už následující měsíc, když vedl rozhovory s rozhodujícími maďarskými činiteli měl se osobně přesvědčit, že Budapešť v případě odevzdání správy nad Felvídékiem (Horní země – maďarská definice Slovenska), neměl v úmyslu vybavit Slováky v takto rozsáhlé pravomoci. Je možno se domnívat, že takové rozhodnutí mohlo vyplývat rovněž z taktiky přijaté Esterházym, který hodlal nikoliv seznámit Poláky s vlastními představami, ale zjistit postoj varšavských politiků, pokud se jedná o možný rozsah podpory maďarských snah. Proto se snažil zjistit na kolik je reálná možnost, aby Varšava v případě navázání maďarsko-slovenského spojenectví se přikláněla k názoru sehrát úlohu jeho garanta. Když předložil tento návrh, Esterházy pravděpodobně byl si vědom, že v Polsku, zejména ve vojenských kruzích, existuje přesvědčení o nutnosti společné hranice s Maďarskem. Za tohoto předpokladu vyplývalo jeho srozumitelné poslání, že rozsah území pro poskytnutí Slovensku autonomie se netýká jižních oblastí, obývaných zcela maďarským obyvatelstvem a Podkarpatské Rusi, kde západní hranice by se měla teprve vytýčit a kterou Budapešť samozřejmě chce posunout co nejdál na západ.

   Bezprostřední setkání Esterházyho s Beckem stvrdilo, že Maďarsko může počítat alespoň s pochopením Varšavy. Šéf polského Ministerstva zahraničních věcí přesvědčoval svého interlokutora, že ve své politice vždy přihlíží k maďarským zájmům. Polský ministr nevyloučil, že Polsko přijme úlohu garanta případné dohody mezi Maďarskem a Slovenskem, podmínil ji však nutnosti oslovení oběma stranami dohody vládu ve Varšavě. Dochované polské archivní zdroje ukazují, že stanovisko přijaté Beckem dalo nový impuls pro chování Esterházyho a jeho plány. Jak vyplývá z poznámek z jednání Szembeka a maďarského poslance Andráse de Hory, Esterházy usměrnil svou činnost nadmíru na maďarsko-slovenské styky, a rovněž začal trvat na maďarském názoru. Dokládá to m. j. Informace předána de Horou, že Esterházy podmínil jednání s Polskem o menšinové dohodě od splnění požadavků maďarské menšiny. Politika předáka maďarské menšiny se musela setkat s negativním přijetím ze strany českých činitelů. Polské zdroje uvádějí zoufalou, jak se zdá, snahu neutralizace aktivit Esterházyho, učiněnou ze strany Milana Hodžy. Český premiér, když se obrátil přímo na Esterházyho, snažil se ho přesvědčit o iluzorní polské podpoře, když prohlásil: přestože určitě tobě ve Varšavě mnoho napovídali, naše situace se zlepšuje ze dne na den. Němci válku nechtějí ani válčit nemohou, protože jsou vázání dohodou s Anglii, a to nikoliv na náš úkor. Spojenci nás zase naprosto podporují. Jak je možno předpokládat, takovéto prohlášení nemohlo udělat dojem na Esterházym, který měl upřesněnou představu, pokud se jedná o fungování Maďarů v Evropě a disponoval průběžnými informacemi bezprostředně z Budapešti, Berlína, Říma a Varšavy. S polských zdrojů nezvratně vyplývá, že předák maďarské menšiny, přinejmenším od května 1938 roku, si dokonale uvědomoval iluzornost, pokud se jedná o budoucnost existence Československa. Proto také ve svých tehdejších aktivitách byl soustředěn výlučně na záležitosti získání, pokud možno, nejlepších podmínek pro maďarskou menšinu na Slovensku.

   Situace se dynamicky změnila v září 1938 roku, kdy maďarský ministr zahraničních věcí věnoval Slovákům autonomii s mezinárodní garancí, to je Varšavy a Budapešti. Avšak, jak vyplývá s polské diplomatické korespondence, maďarská iniciativa se setkala a neočekávaným protitahem Berlína. Sám Esterházy sice oznámil Polákům, že návrhy Budapešti byly předneseny v nesprávné formě a tónu a vzbudily u Slováků nechuť, avšak nabídka Maďarů nemohla být v žádném smyslu srovnatelná s německou, která předpokládá vznik nezávislého Slovenska. Při této příležitosti je nutno zmínit, že samotný Esterházy nebyl odpůrcem ideje suverenity Slovenska, avšak svůj kladný vztah k nezávislostí podmiňoval zaujetím stanoviska k maďarské menšině. Vídeňská arbitráž z 2.11.1938 povolila uspokojit okamžité požadavky Maďarů, avšak polské zdroje poznamenávají, že Esterházy nebyl spokojen s výsledky mediace Německa a Itálie. Především neskrýval před Poláky své rozhořčení se skutečností, že maďarské územní přírůstky byly dosáhnutý za cenu souhlasu s německou supremací nad Českem a Slovenskem. Opravdu, pasivita maďarských činitelů měla v další perspektivě způsobit zhoršení podmínek existence maďarského obyvatelstva v nezávislém Slovensku. O nedostatku rozhodných úkonů ze strany Budapešti svědčí skutečnost, že dokonce pro Polsko a Maďarsko životní otázka dosažení společné hranice byla vynucena rozhodnými iniciativami ze strany Polské republiky. Polské zdroje ukazují, že Esterházy považoval jako osobní prohru především odmítnutou možnost slovenské státnosti na základě polské na maďarské garance vypočítanou na omezení rozpínavosti Hitlera v regionu Dunaje. Nicméně odvaha vize a připravenost její uskutečňování získaly Esterházymu uznání Poláků.

    Iluzornost vize silového uspořádání Evropy státy a národy Střední Evropy bylo potvrzeno událostmi z září 1939 roku. Esterházy velmi bolestivě přežil skutečnost, že Slovensko bylo jedním z agresorů, který vtrhl za hranice jeho druhé Vlasti. Není vyloučeno, že byl to jeden z důvodů tak silné angažovanosti hraběte poskytnout pomoc Polákům, kteří v důsledku porážky kampaně 1939 r. překročili hranice Polské republiky a zůstali internováni v Maďarsku. Měřítko angažovanosti Esterházyho bylo vskutku impozantní. Zúčastnil se zakládání výborů pro pomoc Polákům, organizoval zásobování a ubytování vojáků a polského civilního obyvatelstva, účastnil se akce deponování polských kulturních památek ve skladištích Národního muzea v Budapešti a bohatství Polské banky v pokladnici Maďarské rozpočtové banky. Při této příležitosti je nutno upozornit na poněkud okrajovou, s pohledu osudů Esterházyho, epizodu související s poskytnutím pomoci generálu Kazimierzovi Sosnkowskému, který po porážce v obranné válce 1939, utíkal přes Maďarsko do Francie. Podpora Sosnkowského, opatření mu civilního oblečení a finančních prostředků, které mu umožnily cestu do Paříže, a následně převzetí hodnosti náčelníka Polské republiky a ministra vlády ve vyhnanství, mělo podstatný vliv na utvoření polské exilové vlády.

    Poslední nití, která se v souvislosti s Polskem a Střední Evropou se objevuje v životopisu Esterházyho souvisí s pomoci poskytovanou Židům. Existuje domněnka, že informace o holocaustu předal tehdejším slovenským osobnostem Esterházy a jeho rodina, která je zase získala od polských příbuzných. Naopak tvrzení, jakoby Esterházy pomáhal nejen slovenským Židům, ale také polským Židům nemá dostatečné potvrzení v archivních dokumentech, ačkoliv tato domněnka není tak docela vyloučena. Spor Slováků a Maďarů ohledně skutečností svědčících proti Esterházymu v otázce deportace židovského obyvatelstva vyvolalo v Polsku velký údiv. V tomto sporu se v Polsku považuje za podstatně významnější fakt, že právě Maďar Estrerházy byl jediným poslancem slovenského parlamentu, který měl odvahu jako „Maďar a katolík” postavit se proti tomuto „krutému a nelidskému” plánu. Skutečnost, že nehlasoval přímo proti, ale pouze demonstrativně se neúčastnil hlasování o zákonu dne 15.5.1942, což je přesto čitelné v podmínkách totalitního řádu státu, dodatečně ovlivňovaného sousedním totalitarismem, je druhořadá. Pro Poláky významnější od kritických slov kolegů ze Slovenska je skutečnost ocenění jeho postoje Institutem Yad Vashem v Jeruzalémě, který mu udělil titul Spravedlivý mezi národy světa nebo vyznamenání hraběte washingtonskou cenou Anti-Defamation League „Za odvážnou ochranu” Jana Karského. Především vyznamenání udělené touto první instituci poukazuje zeptat se současných kritiků Esterházyho, zda potomci obětí holocaustu chybují v této otázce? Pro Poláky je zajímavá především debata z důvodu rozhodného „boje o paměť” ve kterém např. vytvářením pojmových slepenců „polské koncentrační tábory” byla zamazána otázka památky o skutečných zločincích a potenciální „spravedliví” jsou ukazováni jako „spoluviníci”.

    Symbolicky je osud hraběte po válce. Politické změny ve Střední Evropě vytvořily základy pro pronásledování, čemuž byl po druhé světové válce vystaven i Esterházy. Ta vize, kterou před válkou navrhovala maďarská, polská, slovenská a česká elita s elitou jiných středoevropských zemí, se podstatně líšíla od plánů válečných vítězů, kteří tuto část starého kontinentu na základě Jaltských dohod získali jako kořist. Proto tito lidé považovali „potrestání” těch, kteří byli proti sovětizaci Evropy a rozšíření sféry vlivů Sovětského svazu. Proti Esterházymu byl použit i jeho postoj při zjišťování zločinů v Katyni, což bylo jedno z obvinění, vznesené proti němu a základ posudku. Neméně popis zatčení, uvěznění a dalších osudů hraběte napovídá polskému čtenáři obdobu s dějinami vůdců Polského Ilegálního Státu, kteří byli souzení v „procesu šestnácti” či jednotlivci, tragické osudy celé řady polských patriotů, kteří byli zbaveni života nebo svobody aparátem „spravedlnosti” ve službě totalitního sovětského systému.

   Posouzení Esterházyho osobnosti je jednodušší, když se na to díváme optikou národních elit, které byly v novém režimu vzniklém po válce perzekvovány. Osud Esterházyho, stejně jako osudy polských Pużáků, Lipińských, maďarského Mindszentyho, rumunského Maniua, či bulharského Petkova, je součástí evropských dějin, i když intelektuální a politické elity Západu a Východní Evropy byly proti. Změna hodnocení hraběte ze strany slovenské a částečně české elity by umožnila, aby tento Maďar, který žil v Československu a byl Sověty perzekvován, se mohl stát „regionálním epicentrem”, anebo symbolem. Neméně významná je i jeho odvaha, činnost vůle v zájmu uskutečnění vize evropské integrace. Esterházy za vlády většiny působil jako menšinový ombudsman, čímž se dá říci, že předběhl svou dobu. Je pravděpodobné, že dnes v moderní a integrované Evropě by bylo možné prosadit jeho myšlenky snadněji, než tomu bylo za versaillesko-washingtonského režimu a za takových regionálních podmínek, které tento systém vytvořil a které Esterházy neakceptoval.

    Pokud jde o Polsko, to Esterházyho oficiálně uznalo. Zdá se, že má pravdu Jan Stanisław Ciechanowski, předseda Úřadu pronásledovaných a utlačovaných, když v projevu dne 8.3.2015 prohlásil: Dnes je tomu 58 let, co János Esterházy umřel mučednickou smrtí v komunistických kasematech, byl synem maďarského otce a polské matky. Vždy poskytoval nezištnou pomoc každému, kdo to potřeboval, bez ohledu na národnost. V průběhu války se zachoval jako skutečný dědic evropské civilizace. Vždy odmítal to, co je nespravedlivé, špatné, totalitní. Odmítl stejně německý národní socialismus, jako i komunismus, který nazval „hanebným systémem”. Věděl, co obnáší tyto dvě diktatury. Byl odsouzen (Esterházy) m. j. i proto, že hlásal pravdu o genocidě provedené sovětskými úřady na jaře 1940, jemuž padlo za oběť přes 20 tisíc polských důstojníků v Katyni a jinde. Umřel ve vězení krátce po potlačení maďarské revoluce, Jeho mučitelé ho nezlomili. Báli se jeho morální síly. Esterházy se ale nebál ničeho, což je vidět i z pamětí jeho sestry Marie. Byl odsouzen k pomalé smrti , ale odešel z tohoto světa jako zcela svobodný člověk, se vztyčenou hlavou. Prožil mnoho let v síle, vězení ho nezlomilo. Jeho čestnost a důstojnost mu zajistily svobodu. Snil o nezávislém maďarském státě, který by byl nezávislý na nenáviděných moskevských mučitelích. Propagoval solidaritu a spolupráci mezi národy Střední Evropy. Dnešní Evropa, zejména náš region, takovéto patrony a hrdiny potřebuje. Je třeba proto prohlásil, že v tomto historickém sporu, zda byl János Esterházy symbolem či antihrdinou, se Poláci v myšlení a jednoznačně kloní k první variantě.

 

Przemówienie gratulacyjne / Zdravice (Imre Knirs, zastępca burmistrza Komarna / místostarosta Komárna)

 

Szanowne Panie, Panowie, szanowni Przyjaciele!

   Jest dla mnie zaszczytem, że byłem zaproszony na tę konferencję i mogę do Państwa przemawiać w imieniu obywateli Komarna, jako zastępca przewodniczącego miasta i przewodniczący stowarzyszenia Za Lepsze Komarno. W pierwszym rzędzie chciałbym przekazać pozdrowienia od prezydenta miasta László Studendeka. Jestem przekonany o tym, że większość posłów naszego samorządu miejskiego jest świadoma tego, jak wybitną osobistość, jaką był János Esterházy, czcimy. Komarno jest dla słowackich Węgrów wybitnym miastem. Ze względu na ogólny stosunek liczby obywateli i obywateli narodowości węgierskiej chodzi o największe miasto z węgierskim obywatelstwem na Słowacji. Miasto leży po obu stronach Dunaju i do 1920 roku było jednolite. Dziś Dunaj miasto jednak rozdziela, jednak łączy. Miasto więc dobrze symbolizuje życie mniejszości węgierskiej na Słowacji. Węgrzy są wierni swojej ojczyźnie i jednocześnie identyfikują się ze swoją węgierską macierzą, i czują się w niej zadowoleni.

   Wygłoszenie tego wstępu uważałem za konieczne, abym mógł naszkicować, dlaczego stowarzyszenie Za Lepsze Komarno podniosło sztandar wartości duchowych Jánosa Esterházyego. Stowarzyszenie powstało w 2010 roku i dziś liczy dziesięć członków. Wszyscy są patriotami lokalnymi, kochają swoje miasto i chcą coś niecoś zrobić dla jego rozwoju. Muszę wspomnieć również naszych honorowych mecenasów . Cztery lata po założeniu naszego stowarzyszenia, w ulicy Nador, w pobliżu kościoła św. Andrzeja, na jednym z budynków historycznych umieściliśmy tablicę pamiątkową Jánosa Esterházyego. Tablica jest dziełem wybitnego rzeźbiarza Jánosa Nygyago.

   János Nagy 17.6.2015 r. obchodził swoje osiemdziesiąte urodziny. Wnioskuję, abyśmy z tego miejsca przekazali mu życzenia wielu sił, zdrowia i zapału twórczego. Nie ma bowiem artysty, takiego jak nasz János Nagy, który by tak wybitnym dziełem przyczynił się do rehabilitacji społecznej Jánosa Esterházyego. Nagy jest autorem pierwszej tablicy pamiątkowej w ulicy Szép w Budapeszcie, wytworzył Medal Pamiątkowy Esterházyego, który udziela Komitet Wspomnieniowy Jánosa Esterházyego działający przy Stowarzyszeniu Rakoczy w Budapeszcie, jego dziełem jest mała plastyka, która jest udzielana odznaczonym nagrodą Pro Probitate na Słowacji i wreszcie jest twórcą rzeźby Esterházyego, która była wzniesiona w XII. obwodzie Budapesztu. Wymieniłem tylko niektóre jego działa związane z nazwiskiem Esterházyego.

   Rzeźbiarz ten jest związany z Komarnem, przeżył w mieście większość swego życia, dlatego nie przypadkiem, że właśnie jego poprosiliśmy o wytworzenie tablicy pamiątkowej dla Komarna. Ta komarnowska tablica pamiątkowa była sfinansowana z kwesty i wytworzona w warsztacie Jánosa Nagyago. Umieszczenie tablicy pamiątkowej na ulicy Nador nie było celem samym w sobie naszego stowarzyszenia, ponieważ naszym celem było, aby w Komarnie powstało godne miejsce, gdzie moglibyśmy wspominać działalność Esterházyego, jego wartości ludzkie i polityczne i dawać je za przykład publicznie działającym dziś osobom.

   János Esterházy był osobistością integrującą. Również w trudnych czasach udało mu się zjednoczyć słowackich Węgrów, i to pomimo politycznych i społecznych przeciwnych wiatrów i później w okresie wojny z sukcesem bronić naszych interesów. Taka postawa jest potrzebna również dziś, i to nie tylko w Komarnie, gdzie rozwój miasta utrudniają trwające tu już kilka dziesięcioleci konflikty, egoistyczne interesy polityczne i społeczne, małostkowości, ale w całej społeczności Węgrów na Słowacji.

 

Vážení dámy, páni, vážení přátelé!

   Je pro mne velkou ctí, že jsem byl pozván na tuto konferenci a mohu k Vám promluvit jménem občanů Komárna, jako místopředseda města a předseda Sdružení za lepší Komárno. V první řadě bych chtěl předat pozdrav od primátora města László Studendeka. Jsem přesvědčen o tom, že většina poslanců naší městské samosprávy si je vědoma toho, jak významnou osobnost, kterou je János Esterházy, uctíváme. Komárno je pro slovenské Maďary významné město. S ohledem na poměr celkového počtu občanů a občanů maďarské národnosti jedná se o největší město s maďarským obyvatelstvem na Slovensku. Město rozprostírající se na obou stranách Dunaje bylo do roku 1920 jednotné. Dnes Dunaj město jednak rozděluje, jednak spojuje. Město tedy dobře symbolizuje život maďarské menšiny na Slovensku. Maďaři jsou věrní své rodné zemi a zároveň se ztotožňují se svou maďarskou vlasti, a cítí se být s ní spojeni.

   Tento úvod jsem považoval za nutný, abych mohl nastínit, proč sdružení Za lepší Komárno vztyčilo prapor duchovních hodnot Jánose Esterházyho. Sdružení vzniklo v roce 2010 a dnes má deset členů. Všichni jsou lokálními patrioty, mají rádi své město a chtějí něco udělat pro jeho rozvoj. Musím zmínit i naše četné podporovatele. Čtyři roky po našem vzniku, v ulici Nádor v centru města, blízko kostela svatého Andreje, jsme na jedné historické budově umístili pamětní desku Jánose Esterházyho. Deska je dílem významného sochaře Jánose Nagye.

   János Nagy 17.6.2015 oslavil své osmdesáté narozeniny. Navrhuji, abychom mu i z tohoto místa popřáli hodně sil, zdraví a tvůrčího elánu. Není totiž umělce, jako náš János Nagy, který by tak významným dílem přispěl k společenské rehabilitaci Jánose Esterházyho. Nagy je autorem první pamětní desky v ulici Szép v Budapešti, vytvořil Pamětní Esterházyho medaili, kterou uděluje Památný výbor Jánose Esterházyho působící při Rákocziho svazu v Budapešti, jeho dílem je malá plastika, která je udělována významenaným cenou Pro Probitate na Slovensku a nakonec je také tvůrcem Esterházyho sochy, která byla postavena ve XII. obvodě Budapešti. Vyjmenoval jsem  jen jeho nejdůležitější díla spojená se jménem Esterházyho.

   Tento sochař spojen s Komárnem, prožil většinu svého života ve městě, a proto nebyla náhoda, že právě jeho jsme požádali o vytvoření pamětní desky pro Komárno. Tato komárňanská pamětní deska byla financována ze sbírky a vytvořena v dílně Jánose Nagye. Umístění pamětní desky v ulici Nádor nebylo samoúčelným krokem našeho sdružení, protože našim cílem bylo, aby i v Komárně vzniklo důstojné památné místo, kde si můžeme připomenout Esterházyho činnost, jeho lidské a politické hodnoty a ukázat je jako příklad pro dnešní veřejně činné osoby.

   János Esterházy byl integrující osobností. I v těžkých časech se mu podařilo sjednotit slovenské Maďary, a to i za politického i společenského protivětru, a později za válečných podmínek úspěšně hájit naše zájmy. Takovýto postoj potřebujeme i dnes, a to nejen v Komárně, kde rozvoj města ztěžují již několik desetiletí trvající společenské rozpory, sobecké politické zájmy a malichernosti, ale v celé komunitě Maďarů na Slovensku.

 

Referat / Referát (Miklos Duray, założyciel czechosłowackiego ruchu politycznego Wspólnota, przewodniczący Stowarzyszenia za Wspólne Cele / zakladatel československého politického hnutí Soužití, předseda Sdružení pro společné cíle)

 

Szanowna konferencjo, przywróćmy honor Jánosowi Esterházyemu!

   Wszyscy, dziś obecni, zgadzamy się z oświadczeniem, które powinno być uważane raczej jako apel do tych, którzy dziś deptają honor Jánosa Esterházyego. Organizator konferencji, organizacyjnej kontynuatorki COEXISTENTII, ruch polityczny Wspólnota, Soužití, Zusammenleben, Együttélés, był na początku zmiany reżymu, w styczniu-lutym 1990 roku pierwszy, którego założyciele wskrzesili pamięć i przykład Jánosa Esterházyego.

   Kiedy 9.3.1991 r., z okazji 90. rocznicy jego urodzin, wspominaliśmy go, ruch polityczny Coexistentia, który wtedy działał na całym obszarze Czechosłowacji, wydał następujące oświadczenie: W osobie Jánosa Esterházyego przypominamy sobie wierzącego chrześcijanina i polityka, ...który … wierny paneuropejskiej idei, nosił w swoim sercu pragnienie pojednania i połączenia narodów i wspólnot żyjących w Kotlinie Karpackiej. Idea ta prowadziła go również jako polityka chrześcijańsko-socjalistycznego i przewodniczącego Zjednoczonej Partii Węgierskiej, kiedy jako jedyny poseł Parlamentu Republiki Słowackiej w 1942 roku głosował przeciw ustawie legalizującej deportacje Żydów. Z świadomością czystości swojej wiary i honoru swojej postawy politycznej znosił również bezprawne i niesprawiedliwe prześladowania po wojnie. W burzy drugiej wojny światowej medytował o połączeniu narodów przestrzeni środkowoeuropejskiej od Bałtyku po Chorwację. Jako polityk węgierski przyjął na siebie również ochronę interesów dalszych żyjących razem narodów: Niemców, Słowaków, Polaków, Rusinów… w jego osobie składamy hołd prekursorowi Wspólnoty.

   János Esterházy był zarazem realistą i idealistą. Nie był zwolennikiem republiki czechosłowackiej, ale przyjmował to jako rzeczywistość, podobnie jak politycy czescy w 1992 roku jako rzeczywistość przyjęli zanik Czechosłowacji. Idealistą był dlatego, ponieważ wierzył, czemu 20. wiek nie był przyjaźnie nastawiony: w sojusz narodów. Popierał starania Słowaków o autonomię, dlatego, bo był przekonanym obrońcą idei równouprawnienia. Na tej podstawie wyobrażał sobie również porządek prawny Węgrów zamieszkałych w ówczesnej Czechosłowacji.

   W drugiej połowie lat trzydziestych ubiegłego wieku (1937-1938), kiedy ale autonomia węgierska na Słowacji oderwana była od rzeczywistości, przecież polityka europejska była wtedy o czymś innym. Na pierwszy rzut oka chodziło o rewizję wersaillskiego układu pokojowego, w rzeczywistości ale chodziło o kulminację istoty nowoczesnej polityki mocarstwowej: obok totalitaryzmu stalinowskiego o totalitaryzm hitlerowski. Przemówienie Jánosa Estrházyego z 10.10.1938 r. w Koszycach z okazji ponownego przyłączenia miasta do Węgier można dlatego postrzegać nie tylko jako wzorcowe, ale również jako przemówienie pokazujące posłannictwo dla polityków 21. wieku.

   Przemówienie to, w którym wspominał na swoją chrześcijańsko-socjalistyczną przeszłość i na wzajemne uzależnienie historyczne Węgrów i Słowaków, było o równouprawnieniu, i jakoby nie było wypowiedziane w przeddzień wywrócenia się świata do góry nogami, ale o poranku w którym ustanowiono pokój. Później, do 1945 roku, w wirze wojny, faszyzmu, nazizmu musiał  wytrwać przede wszystkim moralnie. To, że Węgrzy z ówczesnej Słowacji wytrwali, jest również związane z Jánosem Esterházym. Węgrzy zachowali taki sam dystans do pomysłów faszyzmu i nazizmu. Estraházy był jedynym posłem słowackiego parlamentu, którego plugawili słowaccy naziści w Bratysławie, ponieważ nie poparł ustawy, która umożliwiała sprzedawać Żydów na kilogramy. Poza tym niesprawiedliwe byłoby, gdybyśmy zapomnieli na jego współpartyjnych, na swój naród kochający zwykłych Węgrów, których którą znaczną liczbę ze wschodu, pod pretekstem „malenowych robót”, zimą 1944-1945 wywieźli na roboty przymusowe do Związku Radzieckiego jako zbrodniarzy wojennych.

   W końcu drugiej wojny światowej, z terenów dzisiejszej Słowacji i z terenów przyłączonych do Związku Radzieckiego wywieziono około pięćdziesiąt tysięcy węgierskich mężczyzn, z których znaczna liczba zginęła.

   Najbardziej osobliwym zdarzeniem jest prześladowanie Esterházyego, ponieważ do jego aresztowania w dniu 20.4.1945 doszło na osobiste polecenie Gustawa Husaka. Jakie były pobudki Husaka, do dziś nie wiemy, ale chyba nie jest daleko od prawdy, że  chodziło mu o osobistą  zemstę, ponieważ nie mógł znieść, że Esterházy był jedynym w słowackim parlamencie, który, jako Węgier, głosował przeciw ustawie żydowskiej.

   Na koniec pozwólcie, abym odsłonił swoją idealistyczną twarz. Byłoby uczynkiem historycznym, gdyby w Republice Czeskiej, jako w jednej z dwóch państw naśladowczych Czechosłowacji, był János Esterházy rehabilitowany. Wydaje mi się, że temu już tu nic nie miałoby przeszkadzać, ponieważ jeżeli mógł to w 1993 roku zrobić sąd najwyższy Rosji, potem by to mógł zrobić również czeski parlament, a następnie również czeski sąd. Naród czeski musi znaleźć do tego siłę!

 

Vážená konference, vraťme Jánosi Esterházymu čest!

   Všichni, kteří jsme se dnes sešli, souhlasíme s tímto prohlášením, které by se mělo považovat spíše za výzvu k těm, kteří i dnes pošlápavájí čest Jánose Esterházyho. Organizátoři konference, organizační následkyně COEXISTENTIE, hnutí Soužití, Wspólnota, Zusammenleben, Együttélés, byla na počátku změny režimu, v lednu-únoru 1990 první, jejíž zakladatelé oživili památku a příklad Jánose Esterházyho.

   Když jsme 9.3.1991, při příležitosti 90. výročí jeho narozenin, na něho vzpomínali, hnutí Coexistentia, které tehdy působilo na celém území Československa, vydalo následující prohlášení: V osobě Jánose Esterházyho vzpomínáme na toho věřícího křesťana a politika, ...který … věrný pan-evropské myšlence, nosil ve svém srdci přání usmíření a spojení národů a společenství žijících v Karpatské kotlině. Tato myšlenka ho vedla i jako křesťansko-socialistického politika a předsedu Sjednocené maďarské strany, kdy jako jediný poslanec Parlamentu Slovenské republiky v roce 1942 hlasoval proti zákonu legalizujícímu deportaci Židů. S vědomím čistoty své víry a čestnosti svého politického postoje snášel i protiprávní a nespravedlivé pronásledování po válce. V bouři druhé světové války meditoval o spojení národů středoevropského prostoru od Baltu až po Chorvatsko. Jako maďarský politik vzal na sebe i ochranu zájmu dalších spolužíjících národů: Němců, Slováků, Poláků, Rusínů… v jeho osobě vzdáváme hold předchůdci Soužití.

   János Esterházy byl současně realista i idealista. Nebyl zastáncem československé republiky, ale bral tuto jako realitu, stejně jako ti čeští politici, kteří v roce 1992 jako realitu přijali zánik Československa. Idealistou byl proto, že věřil v to, čemu 20. století nebylo vůbec nakloněno: ve spojení národů. Podporoval autonomistické snahy Slováků, protože byl přesvědčeným zastáncem myšlenky rovnoprávnosti. Na tomto základě si představoval i uspořádání práv Maďarů žijících v tehdejším Československu.

   Ve druhé polovině třicátých let minulého století (1937-1938), kdy ale maďarská autonomie na Slovensku byla odtržena od reality, vždyť evropská politika byla tehdy o něčem jiném. Na první pohled šlo o revizi versailleského mírového systému, ve skutečnosti se ale jednalo o vyvrcholení podstaty moderní mocenské politiky: vedle stalinské totality o hitlerovskou totalitu. Projev Jánose Esterházyho z 10.10.1938 v Košicích při příležitosti nového připojení města k Maďarsku lze proto vnímat nejen jako příkladný, ale jako projev vzkazující poselství budoucnosti pro politiky 21. století.

   Tento projev, v němž si zavzpomínal na svou křesťansko-socialistickou minulost a na vzájemný historický odkaz Maďarů a Slováků, byl o rovnoprávnosti, a jako kdyby neodezněl v předvečer obrácení se světa vzhůru nohama, ale ráno v den nastolení míru. Později, do roku 1945, ve víru války, fašismu a nacismu musel obstát zejména morálně. To, že Maďaři z tehdejšího Slovenska obstáli, je rovněž spojeno s Jánosem Esterházym. Maďaři si udrželi stejný odstup od myšlenky fašismu i nacismu. Esterházy byl jediným poslancem slovenského parlamentu, na kterého plivali slovenští nacisté v Bratislavě, protože nepodpořil zákon, který umožňoval prodej Židů na kila. Byla by ale nespravedlnost, kdybychom zapomněli na jeho spolustraníky, na svůj národ milující obyčejné Maďary, jejichž velkou část z východu v zimě 1944-1945 pod záminkou „málenkého robotu”, odvlekli na nucené práce do Sovětského svazu jako válečné zločince.

   Na konci druhé světové války, z území dnešního Slovenska a z území připojeného Sovětského svazu bylo odvlečeno asi padesát tisíc maďarských mužů, z nichž významná část zahynula.

   Nejosobitějším příběhem  je ale pronásledování Esterházyho protože k jeho zatčení 20.4.1945 došlo na osobní pokyn Gustava Husáka. Jaké byly pohnutky Husáka, dodnes není jasné, zřejmě ale není daleko od pravdy, že z jeho strany šlo o nízkou osobní pomstu, protože nemohl snést, že Esterházy byl jediným ve slovenském parlamentu, který jako Maďar hlasoval proti židovskému zákonu.

   V této souvislosti jsem dlužen i osobní přiznání. V období změny režimu, 8.12.1989, byl jsem i já členem delegace, která měla jednat o vytvoření nové federální vlády. Byl jsem navržen za ministra. Čtyři z nás (Richard Sacher, Václav Klaus, Miroslav Kusý a já) ale nebyli vpuštění na jednání a já jsem byl jediný, kterého delegace komunistů vedená Mariánem Čalfou vetovala, čili nestal jsem se členem vlády změny režimu. Ulevilo se mi, protože celou dobu mě trápila myšlenka, že při skládání přísahy vlády, bych musel podat ruku prezidentu republiky, kterým byl tehdy Gustav Husák. Nepodal bych mu ruku, kvůli Esterházymu, a byl by to velký skandál.

   Nakonec mi dovolte, abych odhalil svou idealistickou tvář. Bylo by historickým činem, kdyby v České republice, jako v jedné ze dvou následnických států Československa, byl János Esterházy rehabilitován. Zdá se mi, že zde by už tomu nemělo překážet nic, a když to mohl v roce 1993 udělat nejvyšší soud Ruska, tak by to mohl udělat i český parlament, následně i český soud. Český národ musí k tomu mít sílu!

 

Szczytowy okres kariery politycznej Jánosa Esterházyego / Vrcholné období politické kariéry Jánose Esterházyho (Attila Simon, dyrektor Forum Instytutu Badania Historii  / ředitel Fórum Institutu pro výzkum dějin)

 

János Esterázy przeszedł długą drogę nim został uznawanym politykiem. Droga ta prowadziła od jego otwartej działalności irredentystycznej z początku lat dwudziestych aż do takiego uznania Pragi, że mu Edward Beneš w roku 1936 zaproponował tekę ministra. W roku 1932, kiedy wybrano go do czoła KKS, nie należał do najpopularniejszych polityków ani w swej partii, niekórzy mu nie wierzyli, i bez jednoznacznego wsparcia Budapesztu by takiej pozycji ani nie mógł osiągnąć. Naodwrót w roku 1938 miał już wśród Węgrów na Słowacji taki autorytet, jak żaden inny polityk w tym okresie, i zasłużył się również o to, że rok 1838 na południowej Słowacji przebiegał bez poważniejszych incydentów. Pomimo to szczyt swej kariery politycznej osiągnął dopiero w okresie po arbitrażu wiedeńskim, podczas egzystencji autonomicznego, a później niezależnego Państwa Słowackiego.

   Chcę podkreślić, że kiedy mówię o szczytowym etapie jego kariery, nie mam na myśli pozycji w hierarchii władzy, ale przede wszystkim, że mógł przewartościować swoje poglądy i działania (czy chodzi o niemieckie cele wojskowe albo problematykę żydowską), i podnieść się nad swoje uprzedzenia. Częściowo myślę i na to, co pisarz narodowości węgierskiej, komunista Zoltán Fábry formułował następująco: „János Esterházy był naszym ciężarem, kto by uwierzył, że będzie również naszym usprawiedliwieniem”. Dla Esterházyego, który był zwolennikiem odnowienia Węgier św. Szczepana, jesienne wydarzenia w 1938 roku przyniosły zawód, pod wpływem których musiał przewartościować niektóre swoje poglądy. Uświadomił sobie po pierwsze, że dominującym krajem na obszarze Doliny Karpackiej są już Niemcy, które nie są zainteresowane na przywrócenie wielkich Węgier i powstanie wspólnych polsko-węgierskich granic państwowych, i po drugie, że społeczeństwo słowackie, aż na małe wyjątki, nie chce powrócić na łono Węgier. Zrozumiał również, że na Słowaków musimy patrzeć jak na równorzędnych aktorów politycznych, i pomimo że mu się to nie podobało, musiał zgodzić się i z tym, że całkowita rewizja i znowu przyłączenie całej Słowacji do Węgier nie są realne. Poznanie to odbiło się w jego działalności w okresie powstania Republiki Słowackiej, kiedy nie zareagował na impulsy niemieckie wciągnąć mniejszość węgierską do aktualnych wydarzeń. Partia Węgierska działająca w Państwie Słowackim była z wielu względów sprzeczną organizacją. Z jednej strony nawiązywała do dziedzictwa demokratycznej pierwszej republiki, z drugiej strony stopniowo dostosowywała się do reżymu autorytarnego Państwa Słowackiego.

   Jaką politykę prowadziła Partia Węgierska i jej przewodniczący, było uwarunkowane wieloma faktami: kontekstem realnej polityki Słowacji, interesem Budapesztu i w niemałej mierze również aktualnym stanem węgiersko-słowackich stosunków międzypaństwowych. W ramach tych ostatnich nie można nie wspomnieć ani przez Bratysławę preferowaną zasadę wzajemności. Ta niedemokratyczna i destrukcyjna zasada bowiem w ogóle nie pomagała rozwiązywać problemów narodowościowych i uczyniła z mniejszości węgierskiej na Słowacji, ale i z mniejszości słowackiej na Węgrzech zakładników. Pomimo, że po arbitrażu wiedeńskim poczyniła partia zwrot wprawo, co widać z przemówień jej przedstawicieli, o zaakceptowaniu ideologii nazistowskiej w kierownictwie partii nie może być mowy.

   Na przełomie lat 1944/45 wydarzyła się próba odwołania Esterházego z kierownictwa partii. 15.10.1944 r. na Węgrzech przebiegły ważnie zmiany. Milklós Horthy oznajmił w radio obywatelom, że Węgry występują z wojny. Niemieckie i przyłączone do nich węgierskie oddziały wojskowe zatrzymały Horthygo i do czoła kraju powołały ruch Krzyży Dzikiej Róży (nilaszowcy) Ferenca Szálasego. W fakcie zajęcia Węgier przez Niemcy a potem przejęcie władzy przez partię Krzyży Dzikiej Róży opozycja w Partii Węgierskiej na Słowacji widziała szansę przeforsowania swoich celów. Jej zdaniem nowe budapeszteńskie kręgi kierownicze nie będą już dalej popierać Esterházego a członkowie Partii Węgierskiej na Słowacji zrozumieją konieczność zmian. Wydarzenia budapeszteńskie z 15.10.1944 r. ponownie postawiły pytanie, co dalej z Partią Węgierską i jej konserwatywnym kierownictwem. Problemem tym zaczęła zajmować się również bratysławska filia niemieckiego Sicherheitsdienstu, która właśnie w tych dniach przesłała do Berlina raport o stanie Partii Węgierskiej.

   Raporty Sicherheitsdienstu, które często zajmowały się aktualnie problematyką Partii Węgierskiej na Słowacji, nieraz zajęły się pytaniem ewentualnego następcy Esterházyego, bo odpowiednich adeptów było mało. I nadal jedynym poważnym kandydatem  na stanowisko przewodniczącego partii był Mihály Csáky, którego Niemcy uważali za odpowiednią osobę jak punktu widzenia z moralnego, tak charakterowego.    Niemniej informacji na temat stanowiska wobec ruchu Krzyży Dzikiej Róży nie mieli nawet oni. Podkreślali tylko, że Csáky jest bardzo wrażliwy na problematykę socjalną, za co go w pewnych kręgach węgierskich nazywano „czerwonym grófem”. Jednak strona niemiecka była w tej kwestii bardzo ostrożna i chciała uniknąć bezpośredniego zaangażowania się w tej sprawie. Jej zdaniem usunięcie Esterházyego musi odbyć się bez ingerencji niemieckiej, na bezpośredni impuls Budapesztu. Nowy rząd w Budapeszcie zaczął zajmować się tym pytaniem kiedyś w końcu listopada, kiedy na stanowisko ataché kulturalnego ambasady w Bratysławie mianowany był Viktor Ferber. Rząd Krzyży Dzikiej Róży wysłał go do słowackiej stolicy przede wszystkim w celu, aby przygotował przedpole do reorganizacji personalnej ambasady i aby jednocześnie pomógł przebudować Partię Węgierską na bazie ideologii nilaszskiej. Jak sam powiedział w czasie procesu, który prowadził przeciw niemu w 1945 roku budapeszteński sąd ludowy, którego zadaniem było również, aby zamiast Esterházyego był powołany na stanowisko przewodniczącego Partii Węgierskiej Mihály Csáky, który – według Ferbera – nie był zwolennikiem nilaszowców, ale pomimo to dla nowego rządu w Budapeszcie był bardziej do przyjęcia niż Esterházy. 15.12.1945 r. Ferber poinformował bratysławską filię SD, że decyzja Szálasyhyego w tej kwestii jest ostateczna i Esterházy będzie odwołany ze stanowiska przewodniczącego partii następnego dnia. 16.12.1945 r. odwiedzili Esterházyego, który przebywał w swoim mieszkaniu w Budapeszcie, dwaj detektywi i na rozkaz nilaszskiego powiernika partyjnego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Węgier, Zotána Bagossygo, odprowadzili go do budynku dyrekcji policji a następnie do budynku MSZ. Według zeznania Esterházyego z 24.4.1945 r., Bagossy chciał go zmusić, aby zrezygnował ze stanowiska przewodniczącego partii i aby sam powołał nowego przewodniczącego. Bagossy jako możliwych adeptów wspomniał Brogániego, Duka-Zóĺyomiego i Jenöa Pécsygo. Jednak Esterházy propozycje te odrzucił, przy czym powołał się na fakt, że lewicowy życiorys tych osób mu na to nie pozwala. Bagossy jako dalszą możliwość wymienił Csákygo, jednak Esterházy odrzucił również tą propozycję i wyraził się w tym sensie, że Csáky zaproponowaną funkcję tak czy tak by nie przyjął. W końcu uzgodnili kompromisowe rozwiązanie, według którego mógł Esterházy wolno odejść, jednak musiał obiecać, że zrezygnuje zaraz po powrocie do domu na Słowację.

   Pierwsze kroki Esterházywego po powrocie do Bratysławy prowadziły na ambasadę węgierską, gdzie pod wpływem pogróżek Ferbera obiecał, że do 1.1.1945 r. zrezygnuje z kierowniczego stanowiska w Partii Węgierskiej na Słowacji. Dyrektor partii, Lajos Stelzer, zwołał kierownictwo partii na 27.12.1945 r. Esterházy na posiedzeniu podał się do dymisji. Wybory nowego przewodniczącego rozpisano na 11.1.1945 r. i zadecydowano, że do tego terminu będzie kierować partią L. Stelzer. Esterházy swoją abdykację oznajmił szerokiej opinii publicznej w ostatnim numerze tygodnika Mygyar Néplap, który wyszedł 30.12.1944 r. W opublikowanym oświadczeniu krok swój uzasadnił między innymi tym, że w zmienionych warunkach (tu uderzał na wydarzenia na Węgrzech) już nie może służyć swojemu narodowi, jak dotychczas i jak by to sam chciał. W tym samym numerze tygodnika poinformował również czytelników, że nie ma zamiaru zrzec się swego mandatu poselskiego i że sam siebie nadal uważa za legalnego reprezentanta mniejszości węgierskiej. Informacja ta była oczywiście adresowana nie tylko czytelnikom, ale również jego przeciwnikom, którzy z informacji tej mogli wywnioskować, że odstępujący przewodniczący chce nadal utrzymywać swój wpływ na politykę węgierską na Słowacji. Pomimo tego, że na pierwszy rzut oka może wydawać się, że w walce o stanowisko przewodniczącego Partii Węgierskiej zwyciężyła opozycja wewnątrzpartyjna, przeciewieńswo było prawdą. Esterhýzemu bowiem udało się uniknąć, aby sam powołał swego następcę a tym samym zalegalizował zmianę w kierownictwie. Wybór nowego przewodniczącego był więc pozostawiony do decyzji prezydium partii, w którym sympatycy Esterházego mieli zdecydowaną przewagę. Nie zważając na to, że opozycja nadal nie miała odpowiedniego kandydata, który by był do przyjęcia jak dla Budapesztu i Berlina, tak dla partii. Takim kandydatem nie był już nawet Csáky, dla którego fatalne było niearyjskie pochodzenie żony. Dodatkowo centralne biuro partii było pod stałą kontrolą Esterházyego, z czego również SD wywnioskowała, że ta będzie nadal centrum sił anglofilskich i antyniemieckich i Esterházy będzie prawdopodobnie wybrany przewodniczącym partii.

  Ponowny wybór Esterházego definitywnie zamknął walkę o stanowisko przewodniczącego partii. Dorobek rządu nilaszskiego był w tej walce pokonany. Kierownictwo Partii Węgierskiej pozostało nadal w rękach poprzedniej góry partyjnej. Jednak staronowe kierownictwo nie miało już czasu na konsolidację wewnętrznych stosunków – po wyzwoleniu Bratysławy przestał istnieć nie tylko reżym Państwa Słowackiego, ale również Partia Węgierska na Słowacji, która była jego częścią. Jak wiadomo, czołowi działacze węgierskiego życia publicznego, między innymi również reprezentanci góry partyjnej, np. J. Neumann, J. Czikók, F. Garzuly i inni, podpisali 19.4.1945 r. memorandum Węgrów adresowane Słowackiej Radzie Narodowej, w którym podkreślali demokratyczną postawę Węgrów podczas Państwa Słowackiego. Jednak na memorandum, które było przekazane Gustávu Husákowi i Tomáši Tvarožkowi, nie otrzymali odpowiedzi. Słowackie organy bezpieczeństwa w następnych dniach nawet zatrzymały czołowych działaczy Partii Węgierskiej, z których dziesięciu, między innymi również Esterázyego, oddali Sowietom, którzy ich odwlekli do ZSSR.

   Wygłoszone studium zajmuje się tylko niektórymi stronami działalności Jánosa Esterházyego. Aby kompleksowo ocenić jego osobę będzie potrzebne wyjaśnić również inne aspekty, jego stosunek do problematyki żydowskiej. Jednak z punktu widzenia aktualnej wiedzy możemy oświadczyć, że Esterházy jako przywódca Partii Węgierskiej ma największą zasługę, że uniemożliwił w latach 1939 i 1945 faszyzację nie tylko Partii Węgierskiej na Słowacji, ale również społeczeństwa węgierskiego na Słowacji.

 

János Esterházy prošel dlouhou cestu, než se stal uznávaným politikem. Tato jeho cesta vedla od otevřené irredentistické činnosti ze začátku dvacátých let, až k takovému uznání Prahy, kdy mu Edvard Beneš v 1936 roce nabídl post ministra. V 1932 roce, kdy byl zvolen do čela KKS, nepatřil mezi nejoblíbenější politiky dokonce ani ve své straně, někteří mu nevěřili, a bez jednoznačné podpory Budapešti by takové pozice ani nemohl dosáhnout. Naopak v 1938 roce měl už mezi Maďary na Slovensku autoritu, jako žádný jiný politik v tomto období, a také se zasloužil, že 1938 rok na jižním Slovensku proběhl bez vážnějších incidentů. Avšak vrcholu své politické kariéry dosáhl teprve v období po vídeňské arbitráži, během existence autonomního, a potom samostatného Slovenského štátu.

   Chci zdůraznit, že když mluvím o vrcholu jeho kariéry, nemyslím tím místo v mocenské hierarchii, ale především, že byl schopný přehodnotit své názory a kroky (ať už se jedná o německé vojenské cíle nebo o židovskou otázku), a povznést se nad své předsudky. Částečně přemýšlím o tom, co spisovatel maďarské národnosti, komunista Zoltán Fábry formuloval následovně: „János Esterházy byl našim břemenem, kdo by uvěřil, že jednou bude i naší omluvou”. Pro Esterházyho, který byl zastáncem obnovení Svátošpánského Uherska, podzimní události 1938 roku přinesly zklamání, vlivem kterých musel přehodnotit některé své postoje. Uvědomil si za prvé, že dominantní zemí v prostoru Karpatské kotliny se stalo Německo, které nemá zájem na znovuobnovení velkého Uherska a vznik společných polsko-maďarských státních hranic, a za druhé, že slovenská společnost, až na malé výjimky, se nechce vrátit do náruče Maďarska. Pochopil také, že na Slováky musíme nahlížet, jako na rovnocenné politické aktéry, a i když se mu to nelíbilo, musel souhlasit i s tím, že úplná revize hranic a znovupřipojení celého Slovenska k Maďarsku jsou nereálné. Toto poznání se odrazilo v jeho činnosti při vzniku Slovenské republiky, když nereagoval na německé podněty zatáhnout maďarskou menšinu do tehdejších události. Maďarská strana působící ve Slovenském štátě byla z vícerých hledisek rozporuplnou organizací. Z jedné strany navazovala na dědictví demokratické první republiky, na druhou stranu se postupně přizpůsobovala autoritářskému režimu Slovenského štátu.

   Politika, kterou uskutečňovala Maďarská strana na Slovensku a její předseda, byla podmíněna vícerými faktory: kontextem politické reality Slovenska, zájmem Budapešti a v nemalé míře i aktuálním stavem maďarsko-slovenských mezistátních vztahů. V rámci těch posledních musíme zmínit i Bratislavou preferovaný princip reciprocity. Toto nedemokratické a destruktivní pravidlo totiž vůbec nenapomáhalo řešení národnostní otázky a udělalo z maďarské menšiny na Slovensku, ale i ze slovenské menšiny v Maďarsku rukojmí. I když po vídeňské arbitráži strana provedla obrat doprava, což je vidět z projevů jejich představitelů, o schvalování nacistické ideologie ve vedení strany nemůže být řeč.

   Na přelomu let 1944/45 následoval pokus o odstranění Esterházyho z vedení strany. 15.10.1944 se udaly v Maďarsku důležité změny. Po oznámení Milklósem Horthym v rozhlase občanům, že Maďarsko vystupuje z války, německé a k nim přidružené maďarské vojenské jednotky zajistily Horthyho a do čela země dosadily hnutí Šípových křížů (nilašovců) Ference Szálasyho. Na obsazení Maďarska Němci a následně převzetí moci stranou Šípových křížů opozice v Maďarské straně na Slovensku využila k prosazení svých cílů. Uvěřila, že nové budapešťské vládnoucí kruhy už dále nebudou podporovat Esterházyho a členové Maďarské strany na Slovensku pochopí nutnost změn. Budapesťské události z 15.10.1944 znovu nastolily otázku, co dále z Maďarskou stranou a jejím konzervativním vedením. Tímto problém se začala zabývat rovněž bratislavská pobočka německého Sicherheitsdienstu, která právě v těchto dnech zaslala hlášení o stavu Maďarské strany do Berlína.

   Hlášení Sicherheitsdienstu, která se často aktuálně zajímala problematikou Maďarské strany na Slovensku, nejednou zmínila otázku možného nástupce Esterházyho, protože vhodných adeptů bylo málo. I nadále jediným vážným kandidátem na post předsedy strany byl Mihály Csáky, kterého Němci pokládali jak z mravního tak i z charakterového hlediska za hodnověrnou osobu. Avšak o jeho vztahu ke hnutí Šípových křížů neměli žádné informace ani oni. Zdůrazňovali pouze, že Csáky je velmi citlivý na sociální otázky, za což ho v jistých maďarských kruzích nazývají „červeným grófem”. Avšak německá strana byla v těchto otázkách velmi opatrná a chtěla se vyhnout přímo vstoupit do těchto procesů. Byla názoru, že sesazení Esterházyho se musí uskutečnit bez německého zásahu, na přímý popud Budapešti. Nová budapesťská vláda ze začala zabývat touto otázkou někdy koncem listopadu, kdy na post kulturního atašé velvyslanectví v Bratislavě byl jmenován Viktor Ferber. Vláda Šípových křížů ho do slovenského hlavního města vyslala zejména s cílem, aby připravil půdu pro personální reorganizaci velvyslanectví a aby současně pomohl přebudovat Maďarskou stranu na bázi nilašských ideí. Jak sám řekl v průběhu procesu, který proti němu vedl v roce 1945 budapešťský lidový soud, jeho úkolem bylo rovněž, aby za Esterháyho byl dosazen na předsedu Maďarské strany Mihály Csáky, který – podle Ferbera – nebyl zastáncem nilašovců, ale pro novou budapesťskou vládu byl přesto přijatelnější než Esterházy. 15.12.1945 Ferber informoval bratislavskou pobočku SD, že rozhodnutí Szálasyhy v této otázce je definitivní a Esterházy bude odvolán z funkce předsedy strany. Následující den. 16.12.1945 navštívili Esterházyho, který se zdržoval ve svém bytě v Budapešti, dva detektivové a na rozkaz nilašského stranického důvěrníka na Ministerstvu zahraničních věcí Maďarska Zotána Bagossiho, ho odvedli do budovy policejního ředitelství a následně do budovy MZV. Podle výpovědi Esterházyho z 24.4.1945, ho Bagossy chtěl přinutit, aby se zřekl funkce předsedy strany a aby sám jmenoval nového předsedu. Bagossy jako možné adepty zmínil Brogániho, Duka-Zóĺyomiho a Jenöa Pécsyho. Avšak Esterházy to odmítl, přičemž se odvolal na skutečnost, že levicová minulost těchto osob, mu to nedovoluje. Bagossy jako další možnost jmenoval Csákyho, avšak Esterházy odmítl i tuto možnost a vyjádřil se v tom smyslu, že Csáky by navrženou funkci v této formě stejně nepřijal. Nakonec se dohodli na kompromisním řešení, podle kterého mohl Esterházy svobodně odejít, avšak musel slíbit, že odstoupí ihned po návratu domů na Slovensko.

   První kroky Esterházyho po návratu do Bratislavy vedly na maďarské velvyslanectví, kde vlivem Ferberových vyhrůžek slíbil, že do 1.1.1945 odstoupí z čela Maďarské strany na Slovensku. Ředitel strany Lajos Stelzer svolal vedení strany na 27.12.1945. Esterházy na zasedání podal demisi. Volbu nového předsedy vypsalo předsednictvo na 11.1.1945 a rozhodlo, že do tohoto termínu bude stranu řídit L. Stelzer. Esterházy svou abdikaci oznámil široké veřejnosti v posledním čísle týdeníku Mygyar Néplap, který vyšel 30.12.1944. Ve zveřejněném prohlášení svůj krok zdůvodnil mezi jinými, že v změněných podmínkách (zde narážel na události v Maďarsku) už nemůže sloužit svému národu, jako dosud a jak by to sám chtěl. Ve stejném čísle týdeníku informoval také čtenáře, že se nemíní zříci svého poslaneckého mandátu a že sám sebe považuje i nadále za legálního zástupce maďarské menšiny. Tato informace samozřejmě nebyla adresována pouze čtenářům, ale také jeho odpůrcům, kteří z této informace mohli  usoudit, že odstupující předseda chce i nadále udržovat svůj vliv na maďarskou politiku na Slovensku. I když na první pohled se může zdát, že v mocenském boji o post předsedy Maďarské strany zvítězila vnitrostranická opozice, opak byl pravdou. Esterhýzymu se totiž podařilo vyhnout se, aby sám jmenoval svého nástupce a tím legalizoval změnu ve vedení. Místo toho volba nového předsedy byla ponechána na předsednictvu strany, ve kterém příznivci Esterházyho měli zřetelnou převahu. Nehledě na to, že opozice i nadále neměla vhodného kandidáta, který by byl přijatelný jak pro Budapešť a Berlín, tak pro stranu. Takovým kandidátem nebyl už ani Csáky, pro kterého se stal osudový nearijský původ manželky. Navíc ústřední kancelář strany byla trvale pod kontrolou Esterházyho, z čehož i SD vyvodila závěr, že ta bude i nadále centrem anglofilských a protiněmeckých sil a Esterházy bude pravděpodobně zvolen předsedou strany.

  Znovuzvolení Esterházyho definitivně uzavřelo mocenský boj o post předsedy strany. Dílo nilašské vlády bylo v tomto boji poražené. Vedení Maďarské strany i nadále zůstalo v rukou původní stranické špičky. Avšak staronové vedení už nemělo čas na konsolidaci vnitřních poměrů – osvobozením Bratislavy nezanikl pouze režim Slovenského štátu, ale i Maďarská strana na Slovensku, která byla jeho součástí. Jak je známo, vedoucí činitelé maďarského veřejného života, mezi nimi i příslušníci stranické špičky, např. J. Neumann, J. Czikók, F. Garzuly a další, podepsali 19.4.1945 memorandum Maďarů adresované Slovenské národní radě, ve kterém zdůrazňovali demokratický postoj Maďarů během Slovenského štátu. Avšak na memorandum, které bylo odevzdané Gustávu Husákovi a Tomáši Tvarožkovi, žádnou odpověď neobdrželi. Slovenské bezpečnostní síly v následujících dnech dokonce  zadržely vedoucí činitelé Maďarské strany, z nichž deset, mezi nimi i Esterházyho, odevzdali Sovětům, kteří je odvlekli do SSSR.

   Přednesená studie se zabývá pouze některými stránkami činnosti Jánose Esterházyho. Ke komplexnímu hodnocení jeho osoby bude nutno objasnit rovněž další aspekty, jako jeho postoj k židovské otázce. Avšak z hlediska současné vědy můžeme prohlásit, že Esterházy jako vůdce Maďarské strany má největší zásluhu, že v letech 1939 a 1945 zabránil fašizaci nejen Maďarské strany na Slovensku, ale rovněž maďarské společnosti na Slovensku.

 

Zadanie Komitetu Pamięci Jánosa Esterházyego przy wzmocnieniu kultu Jánosa Esterházyego / Úloha Vzpomínkového výboru Jánose Esterházyho při posílení kultu Jánose Esterházyho (Arpád Martényi, przewodniczący Komitetu Wspomnieniowego Jánosa Esterházyego przy Stowarzyszeniu Rákoczyego / předseda Vzpomínkového vývoru Jánose Esterházyho při Rákócziho spolku)

 

Głównym celem Związku Rákoczego, który był założony w 1989 roku, jest udzielanie pomocy zagranicznym Węgrom. Za wzór Związek wybrał sobie, oprócz Franciszka Rákoczego II, którego imię nosi, również Jánosa Esterházyego, przywódcę duchowego słowackich Węgrów w okresie między dwoma wojnami światowymi. Znaczenie Esterházyego pokazuje, że już w 1991 roku powstał w ramach Związku Komitet Pamięci Jánosa Esterházyego (dalej KPJE). Za założenie KPJE należy podziękować przede wszystkim osobom, które osobiście znały Esterházyego, określony czas pracowały z nim lub później badały jego dorobek życiowy (m.in. Elemér Stelczer, Tibor Ébert a Imre Molnár).

    Pierwszym posunięciem KPJE było utworzenie Medalu Pamiątkowego Esterházyego. Dwa medale każdego roku przekazujemy tym osobistościom i kolektywom, które zasłużyły się o zachowanie idei Jánosa Esterhazyego. Dotąd przekazano niemal 50 medali. Odznaczone były osoby lub organizacje z czterech państw (Czechy, Polska, Węgry i Słowacja – chyba to nie przypadek, że kraje te dziś, w ramach ugrupowania Czwórki Wisegradzkiej, współpracują w polityce, ekonomii i kulturze). Przytoczę kilka przykładów odznaczonych: a) Czechy: Ferenc Monus i Anna Hyvnár-Rákoczi, przewodniczący Związku Węgrów Żyjących na Ziemiach Czeskich, gmina Mírov, zaproponowany był minister spraw zagranicznych Karel Schwarzenberg, jednak nie skorzystał z okazji, powiedział, że to był jego urzędowy i rodzinny obowiązek, b) Polska: sekretarz stanu Jan. S. Ciechanowski, historyk A. Adamczyk, działacz kulturalny P. Gąsienica, c) Słowacja: polityk F. Mikloško, burmistrz K. Bútora, dalej szereg Węgrów, np. Kálmán Jankics, Miklós Duray, Gyula Popély, organizacja CSEMADOK, chór Vass Lajos, Pozsonyi Magyar Galéria i strony internetowe Felvidék.ma, d) Węgry: Elemér Sztelczer, József Halzl, Imre Molnár, Bálint Török. Pierwszy medal otrzymała w 1991 roku Alicja Malfatti-Esterházy, córka męczennika-polityka. Odznaczony był również austriacki kanclerz Alois Mock i Hubert Schabeck, m.in. za niemieckie wydanie książki o Esterházym. Drugim posunięciem KPJE było utworzenie miejsca pamięci na ulicy Szép, w centralnej części Budapesztu, gdzie kiedyś mieszkał János Esterházy. Imprezy wspomnieniowe, które odbywają się tam od 1991 roku corocznie, są przede wszystkim zgromadzeniami zwolenników Esterházego. Wygłosić przemówienie na tym zgromadzeniu jest dla każdego honorem, tam są przekazywane medale pamiątkowe. Tablica pamiątkowa na ulicy Szép była pierwszym miejscem pamięci, poświęcone Esterházyemu. Dziś już we wszystkich wspomnianych państwach są miejsca pamięci: rzeźby, tablice i inne znaki.

   Jak pokazuje nazwa naszej konferencji, w ocenie prawnej i ocenie politycznej Jánosa Esterházyego, 70 lat po zakończeniu wojny, 58 lat po jego śmierci i 26 lat po zmianie reżymu, nadal pojawiają się rozbieżności w pracach historyków, i prawdopodobnie właśnie one dostarczają amunicję powstaniu i wzmocnieniu niektórych poglądów. W Republice Czeskiej i na Słowacji na Jánose Esterházyego nadal patrzą jak na zbrodniarza wojennego, tymczasem w Polsce i na Węgrzech uważają go za bohatera i męczennika. Jednak we wspólnej ocenie Jánosa Esterházyego doszło w minionym okresie do wielu zmian. Pokazują to właśnie wspomniane miejsca pamięci, działalność organizacji niosących imię Esterházyego i wiele innych przejawów uznania. To wszystko, bez względu na przynależność partyjną, odzwierciedla ocenę społeczeństwa.

    Zacznijmy może od końca. János Esterházy zmarł w więzieniu w Mírowie 8 marca 1957 r., jego zwłoki znalazły się później na Cmentarzu Motolskim w Pradze. Dziś w obu miejscach stoi pomnik. Przy powstaniu pomnika w Mirowie wielkie zasługi ma Światowy Związek Węgrów, w Motole stowarzyszenie Wspólnota. Na Słowacji, oprócz tego, że w jego rodzinnej wiosce w kościele na Wielkim Zálužu jest tablica w trzech językach, która ogłasza, że urodził się tam w rodzinie Esterházych człowiek, znany dobroczyńca gminy, który przyjął imię János Esterházy, pomnik jest już w 13 gminach: Obdokovcach Dolnych, Bíňi, Búču, Dubníku, Dunajskiej Stredzie, Galancie, Vinicy, Koszycach, Královskim Chlumcu, Komarnie, Levicy, Tešedíkowie i Šamorínie. W Warszawie w Polsce odsłonięto rzeźbę, w miejscowościach Szczawnica i Wiśniowa tablicę pamiątkową naszego wspólnego męczennika, który urodził się polskiej matce. Na Węgrzech oprócz miejsca pamięci na ulicy Szép, miejsca pamięci Esterházyego są w IV. i XII. obwodzie budapeszteńskim, w miejscowościach Lakitelek, Nyiregyháza, Tatabábnay i w Parlamencie Węgierskim.

   Artyści-plastycy węgierscy w Bratysławie wysunęli bardzo dobry pomysł, aby z okazji setnej rocznicy jego urodzin w 2001 roku zorganizować obóz twórczy, a z prac powstałych w obozie sporządzić galerię i wystawę pod tytułem Pamiątka Esterházyego i  pokazać ją w licznych miejscach. Dotąd  wystawę pokazano w dwudziestu miejscach na Węgrzech i za granicą. Z jej pomocą wielka liczba osób może zaznajomić się z życiem i męczeństwem Jánosa Esterházyego. I to jest jej misja!

   János Esterázy otrzymał po śmierci liczne odznaczenia państwowe i społeczne. W 2009 roku był odznaczony w Polsce najwyższym odznaczeniem cywilnym „Za odrodzenie Polski”, które udzielił mu prezydent Lech Kaczyński i przekazał go w Warszawie Alicji Malfatti-Esterházy. Na Słowacji, prawdą jest, że od partii politycznej Węgrów otrzymał odznaczenie Pro probitete – Za odwagę. Na Węgrzech otrzymał szacunek Nagrodę Dziedzictwa Węgierskiego i Rycerz Kultury Węgierskiej, są to odznaczenia cywilne. Z okazji setnej rocznicy urodzin i 50. rocznicy śmierci zorganizowano w parlamencie wspaniałe imprezy wspomnieniowe.

    Dotychczasowy tekst dowodzi, że społeczeństwo już uznało, a kiedy było trzeba rehabilitowało, Esterházyego. Ale gdzie pozostaje prawna i polityczna rehabilitacja? Wydaje się nam, że ocena Jánosa Esteházyego jest również kluczem do  słowacko-węgierskiego pojednania. Jesteśmy przekonani, że rehabilitacja Jánosa Esterházyego jest tematem politycznym, ponieważ prawnicy i historycy dotąd nie potrafili  zgodzić się. Jesteśmy przekonani, że tylko odważny polityk i odważna decyzja jest w stanie przywrócić honor Jánosowi Esteházyemu.

 

Hlavním cílem Rákocziho svazu, založeného v roce 1989, je poskytování pomoci zahraničním Maďarům. Za svůj vzor si Svaz, kromě Františka Rákocziho II., jehož jméno nese, vybral Jánose Esterházyho, duchovního vůdce Maďarů ze Slovenska v období mezi dvěma světovými válkami. Význam Esterházyho dokládá, že již v roce 1991 vznikl v rámci Svazu Vzpomínkový výbor Jánose Esterházyho (dále VVJE). Za vznik VVJE patří dík především osobám, které se s ním osobně seznámily, určitou dobu s ním pracovaly nebo se později zabývaly jeho životem (m. j. Elemér Stelczer, Tibor Ébert a Imre Molnár).

    Prvním opatřením VVJE bylo zřízení Pamětní medaile Esterházyho. Každý rok předáváme dvě medaile těm osobnostem a kolektivům, které se zasloužily o zachování myšlenek Jánose Esterházyho. Dosud bylo předáno téměř 50 medailí. Vyznamenány byly osoby nebo organizace ze čtyř zemí (Česko, Polsko, Maďarsko a Slovensko – zřejmě není náhoda, že tyto země dnes, v rámci seskupení Visegrádské čtyřky, spolupracují na poli politiky, ekonomiky a kultury). Uvádím několik příkladů vyznamenaných: a) Česko: Ferenc Monus a Anna Hyvnár-Rákoczi, předsedové Svazu Maďarů žijících v českých zemích, obec Mírov, navržen byl ministr zahraničí Karel Schwarzenberg, avšak příležitost nevyužil, řekl, že to byla jeho úřední a rodinná povinnost, b) Polsko: státní tajemník Jan. S. Ciechanowský, historik A. Adamczyk, kulturní činitel P. Gąsienica, c) Slovensko: politik F. Mikloško, starosta K. Bútora, dále řada Maďarů, např. Kálmán Jankics, Miklós Duray, Gyula Popély, organizace CSEMADOK, pěvecký sbor Vass Lajos, Pozsonyi Magyar Galéria a webové stránky Felvidek.ma, d) Maďarsko: Elemér Sztelczer, József Halzl, Imre Molnár, Bálint Török. První medailí obdržela v roce 1991 Alice Malfatti-Esterházy, dcera mučedníka-politika. Vyznamenání byli také rakouský kancléř Alois Mock a Hubert Schabeck, mj. za německé vydání knihy o Esterházym. Druhým opatřením VVJE bylo vytvoření památného místa v ulici Szép, v centrální částí Budapešti, kde kdysi János Esterházy bydlel. Vzpomínkové akce, které se zde od roku 1991 každoročně konají, jsou největším shromážděním stoupenců Esterházyho. Přednést projev na tomto shromáždění je pro každého ctí, tam jsou také předávány pamětní medaile. Vzpomínková tabule v ulici Szép była prvním památných místem věnovaným Esterházymu. Dnes už ve všech vyjmenovaných státech jsou památná místa: sochy, tabule a jiná označení.

   Jak ukazuje název naší konference, v právním a politickém hodnocení Jánose Esterházyho, 70 let po ukončení války, 8 let po jeho smrti a 26 let po změně režimu, jsou i nadále rozpory, které se objevují v dílech historiků, a dost možná, že právě oni poskytují munici ke vzniku a posílení některých názorů. V České republice a na Slovensku se na Jánose Esterházyho nadále pohlíží jako na válečného zločince, zatímco v Polsku a Maďarsku ho považují za hrdinu a mučedníka. Avšak ve společném hodnocení Jánose Esterházyho došlo v uplynulém období k mnoha změnám. Ukazují to právě vzpomenuta památná místa, činnost organizací nesoucích Esterházyho jméno a množství jiných uznání. To všechno, bez ohledu na politickou příslušnost, odráží hodnocení veřejnosti.

    Začněme možná od konce. János Esterházy zemřel ve vězení na Mírově 8. března 1957, jeho tělesné pozůstatky se později dostaly na Motolský hřbitov v Praze. Dnes je na obou místech pomník. Při vzniku pomníku na Mírově má velké zásluhy Světový svaz Maďarů, v Motole spolek Soužití. Na Slovensku, kromě toho, že v jeho rodné vesnici v kostele na Velkém Záluží, je tabule ve třech jazycích, která hlásá, že se tam v rodině Esterházyovců narodil člověk, známý jako dobrodinec obce, který dostal jméno János Esterházy. Pomník je již ve 13 obcích: Dolné Obdokovce, Bíňa, Búč, Dubník, Dunajská Streda, Galanta, Vinica, Košice, Královský Chlmec, Komárno, Levice, Tešedíkovo a Šamorín. Ve Varšavě v Polsku byla odhalena socha, v lokalitách Szczawnica a Wiśniowa pamětní tabule našeho společného mučedníka, který se narodil polské matce. V Maďarsku kromě památného místa v ulici Szép, památná místa Esterházyho jsou ve IV. a XII. budapešťském obvodě, v lokalitách Lakitelek, Nyiregyháza, Tatabábnay a v Maďarském parlamentu.

   U maďarských výtvarníků v Bratislavě vzešla velmi dobrá myšlenka, aby u příležitosti stého výročí jeho narození v roce 2001 uspořádat tvůrčí tábor a z děl vzniklých v táboře, sestavit galérii a tuto výstavu s názvem Památka Esterházyho ukázat na mnoha místech. Dosud se výstava dostala do dvaceti míst v Maďarsku i za hranice. S její pomoci se může velké množství lidí seznámit s životem a mučednictvím Jánose Esterházyho. I toto je mise!

   János Esterázy dostal po smrti četná státní a společenská vyznamenání. V roce 2009 byl v Polsku vyznamenán nejvyšší civilní cenou „Za obrodu Polska”, kterou mu udělil prezident Lech Kaczyński a předal ji ve Varšavě Alici Malfatti-Esterháty. Na Slovensku, je pravdou, že od politické strany Maďarů dostal vyznamenání Pro probitete – Za statečnost. V Maďarsku získal ocenění Cenu maďarského dědictví a Rytíř maďarské kultury, což jsou civilní vyznamenání. U příležitosti stého výročí narození a 50. výročí úmrtí byly uspořádány v parlamentu velkolepé vzpomínkové akce.

    Dosavadní text dokazuje, že společnost již uznala, a když bylo třeba rovněž rehabilitovala, Esterházyho. Kde ale zůstává právní a politická rehabilitace? Domníváme se, že hodnocení Jánose Esteházyho je rovněž klíčem ke slovensko-maďarskému usmíření. Jsme rovněž přesvědčeni, že rehabilitace Jánose Esterházyho je politickou otázkou, vždyť právníci a historici se dosud nedokázali shodnout. Domníváme se, že je zapotřebí odvážného politika a odvážného rozhodnutí, a potom budeme schopni vrátit Jánosi Esteházymu čest.

 

Opracowanie / Zpracoval: Tadeusz Toman

Korekta językowa / Jazyková korektura: Bogusław Kaleta