W roku 1916 - pod
germanizacyjnymi rządami Austrii - do polskich szkół
podstawowych i średnich w części Śląska Cieszyńskiego nazwanej
później Zaolziem, uczęszczało 23 376 dzieci. Pod
czechizacyjnymi rządami Pragi, po czeskim zaborze tej ziemi w r.
1919, liczba ta w r.
1932 wyniosła już tylko, lub – jak kto
woli – jeszcze 12 596 (około dwanastu i pół tysiąca!!). W
zaolziańskim Głosie Ludu z 3 września 2005 czytamy: „Z dniem 1
września 2005 w
polskich
szkołach
podstawowych
na Zaolziu naukę rozpoczęło (tylko) 2 022 uczniów (dwa
tysiące!!!), w polskojęzycznych szkołach średnich zaś 650 młodych
ludzi, w tym 451 w gimnazjum”. Tym z czytelników naszego biuletynu,
którzy nie znają zaolziańskich realiów należy się w tym miejscu
wyjaśnienie – zaolziańskie gimnazjum nie jest odpowiednikiem gimnazjów
wprowadzonych kilka lat temu w Polsce. Jest to szkoła na stopniu
licealnym, gdzie edukacja kończy się egzaminem maturalnym.
Pozostałych 199 uczniów (650 uczniów szkół średnich, odjąć
451 gimnazjalistów) nie uczęszcza natomiast do szkół polskich, tylko
do polskich klas przy szkołach czeskich - Akademii Handlowej,
Średniej Szkole Medycznej (zwanej błędnie w tłumaczeniu z języka
czeskiego „zdrowotną”), i Technikum Przemysłowym. Zupełnie brakuje
na Zaolziu polskich szkół zawodowych. Nie ma tu nawet polskich klas
przy szkołach czeskich.
W wydanej w roku
2000 publikacji zaolziańskiego Towarzystwa Nauczycieli Polskich „Tu
byliśmy, tu jesteśmy...” – dotyczącej szkolnictwa polskiego na
Zaolziu w ostatniej dekadzie XX wieku, jest mowa o 30 szkołach
podstawowych (w roku 1916 było ich 92). W dodatku – nie
wszystkie te szkoły mają obecnie własną osobowość prawną. W kilku
przypadkach chodzi tylko o polskie klasy dla uczniów klas 1-5 przy
szkołach czeskich i szkołę w Bystrzycy, połączoną z miejscową
podstawówką czeską i to niestety przy akceptacji i poparciu
urodzonego na Zaolziu byłego premiera RP Jerzego Buzka (dziś
reprezentującego Platformę Obywatelską!). Niestety, gdyż – jak już
pisaliśmy w jednym z naszych biuletynów – czeski dyrektor szkoły
wydał rozporządzenie, iż podczas przerw nie wolno personelowi
pomocniczemu szkoły rozmawiać z polskimi dziećmi nie tylko po
polsku, lecz nawet miejscową, polską gwarą.
Autorzy zacytowanej wyżej publikacji dokonali w jej tytule
znamiennej parafrazy znanego hasła „Tu byliśmy, tu będziemy, wierni
zaolziańskiej ziemi...”. Tu byliśmy, ale jak długo jeszcze będziemy?
W artykule 13 polsko-czeskiej umowy o ochronie praw mniejszości z r.
1925 zawarto następujące zobowiązanie: „W szczególności
oświadczają obie umawiające się Strony, że uważają za sprzeczne z
prawem wszelkie wywieranie nacisku na rodziców, aby posyłali dzieci
do szkół z innym językiem nauczania, niż ich język ojczysty”.
W konsekwencji tej umowy Polska podniosła liczbę szkół czeskich
na Wołyniu, gdzie w rozproszeniu żyła czeska imigracja, z 28
w r. 1921 do 41 w r. 1932,
gdy tymczasem na samym tylko etnicznie polskim Zaolziu (nie
mówiąc o zlikwidowaniu szkół polskich imigrantów na Morawach –
porównywalnych do tych czeskich na Wołyniu), liczba polskich szkół
od roku 1916 do r. 1933 zmalała z 92 z 319 klasami, do 79 z 282
klasami, przy równoczesnym wzroście liczby czeskich szkół o 120 w
tym 621 klas, zapełnianych polskimi dziećmi zwłaszcza na skutek
gróźb utraty pracy przez ojców wielodzietnych rodzin i innych form
nacisku. Widać Masaryk z Beneszem nie tylko układ ze Słowakami o
utworzeniu wspólnego państwa traktowali jak „nieobowiązujące
przyrzeczenie” (patrz. Masaryk „Rewolucja” str. 233), tak samo
potraktowali umowę międzynarodową ze swoim północnym sąsiadem z r.
1925, nie dotrzymując zawartych w niej gwarancji pod lansowanym
wówczas cynicznym pretekstem, że na Zaolziu w ogóle nie ma Polaków,
lecz tylko spolonizowani Morawcy
(z upływem czasu czeska strona wycofywała się z tego
absurdalnego, wręcz śmiesznego stwierdzenia).
Brutalne wynaradawianie Zaolzia w
dwudziestoleciu międzywojennym trwało pomimo opieki państwa
polskiego nad rodakami. Kiedy po komunistycznym puczu w
Czechosłowacji w r. 1948 komunistyczna Polska zrezygnowała z tej
opieki, wynaradawianie - zwane odtąd szumnie asymilacją - zaczęło się
posuwać w błyskawicznym tempie. Posłużę się tutaj opracowaniem
prof. Daniela Kadłubca, zaczerpniętym z wymienionej już wyżej
publikacji „Tu byliśmy, tu jesteśmy...”. Oto co pod tytułem „Próba
postawienia diagnozy szkolnictwu polskiemu Zaolzia” napisał na ten
temat ten znany nauczyciel polskich zaolziańskich pedagogów:
„Powodów ubytków uczniów w szkołach
polskich jest zapewne więcej. Gdy im się przyjrzymy, zauważymy, iż
jedne mają charakter ogólniejszy, inne zaś bardziej
lokalny.
Wymieńmy spośród nich choćby te,
które naszym zdaniem, są najważniejsze.
·
Na stan szkolnictwa polskiego wpływa zapewne niż
demograficzny,
obejmujący całą RC (Republikę Czeską- przyp.
red.).
·
Z pewnością wpływa nań i brak rozporządzeń wykonawczych w
odniesieniu do praw mniejszości narodowych w RC, na skutek czego rola
języka polskiego zmalała na Zaolziu niebywale, a dwujęzyczność
znajduje się tu w stanie szczątkowym. Sytuacja ta nie skłania
niezdecydowanych do wspierania szkolnictwa polskiego swoimi
dziećmi.
·
Na jego kondycję wpływa i nieobecność na Zaolziu żywej
kultury polskiej, żywego polskiego słowa, co dawniej było zupełną
oczywistością. Artyści teatralni, operowi, instrumentaliści,
literaci itp. gościli często w naszych miejscowościach i kreowali
wielkość kulturalną Polski, co z kolei gruntowało świadomość
narodową Zaolziaków. Od
czasu, kiedy kultura stała się towarem, zanikł taki właśnie, tak
ważny kontakt z Polską.
·
Szkody górnicze spowodowały, że zanikły tradycyjnie polskie
miejscowości od Łąk po Łazy, a Polacy znaleźli swój dom w
osiedlach, w których nie mieli żadnych korzeni, w których zostali
osamotnieni, wyalienowani, stali się zdecydowaną mniejszością.
Asymilacja jest więc także następstwem industrializacji i
urbanizacji.
·
Zauważmy też, że nie ma polskiego szkolnictwa zawodowego,
ani elementów polskich w tym szkolnictwie. Zatem absolwenci
polskich szkół podstawowych, wybierający właśnie szkoły zawodowe,
tracą kontakt z polskim środowiskiem rówieśniczym, z polskością w
ogóle.
·
Większość małżeństw, zawieranych przez Polaków, ma
charakter mieszany. Małżeństwa te zaś w przygniatającej większości
(ok. 80 %) decydują się na posyłanie dzieci do szkół czeskich.
·
Polskie organizacje na Zaolziu nie mają koncepcji
kształtowania świadomości narodowej swych członków, szkoły zaś na
ogół nauczają, o wiele rzadziej wychowują.
·
Wszystkie te czynniki składają się na osłabienie świadomości
narodowej, a bez niej nie może istnieć ani naród, ani mniejszość
narodowa, ani rozwijać się jej szkolnictwo.
·
Diagnoza ta w przejrzysty sposób wskazuje na sposoby jego
uzdrowienia. Niektóre są poza naszym zasięgiem, ale wiele możemy
zrobić sami. Generalnie idzie o to, by pokazać, wszczepić sens, wartość
bycia Polakiem, tudzież posyłania dzieci do polskiej
szkoły”.
Z powyższą „diagnozą”
zaolziańskiego Profesora można się zgodzić, lecz patrząc z
perspektywy prawego brzegu Olzy, obok postawienia prawidłowej
diagnozy, warto się – szerzej, niż zrobił to Daniel Kadłubiec -
zastanowić nad przyczynami niemocy.
Z pierwszym punktem nie sposób
dyskutować. Wcale nas nie rozśmieszyło skierowane ongiś do
młodzieży polskiego gimnazjum w Czeskim Cieszynie stwierdzenie
Lecha Wałęsy: „rozmnażajcie się”. Ani to mądre, ani dowcipne i nic
dziwnego, że spowodowało oburzenie i wzbudziło
rozgoryczenie.
W drugim punkcie prof. Kadłubiec
mówi o braku rozporządzeń wykonawczych w odniesieniu do praw
mniejszości narodowych w RC. Naszym zdaniem niemniej destrukcyjną
rolę spełnia tu również brak działań ochronnych ze strony RP,
należnej wszystkim Polakom w krajach ościennych, nad których
głowami przenoszono ongiś granice. Tu nie wystarczy huczne
wręczanie odznaczeń bardziej lub mniej zasłużonym działaczom, czy
okazjonalne spotkania w ostrawskim konsulacie RP, tu potrzebne jest
aktywne wsparcie.
W punkcie trzecim można by z
autorem nieco polemizować – nie na temat faktu, lecz jego podłoża
historycznego. Fakt, że kultura stała się towarem to nie jedyny
powód utraty kontaktów z
żywą kulturą polską. Zanikły te kontakty na skutek zamknięcia przez
komunistyczne władze CSRS granic z Polską, jako „opanowaną przez
solidarnościową zarazę”, a w rzeczywistości
znów – jak na przestrzeni wieków – walczącą o wolność i
niepodległość. To wówczas, w latach osiemdziesiątych dwudziestego
wieku, szczelnie zamknięto granice nie tylko dla przepływu
ludności, ale i polskiego słowa pisanego i – jak to nazwał autor –
żywej kultury polskiej. To wówczas z polskich stypendiów mogli
korzystać wyłącznie ci młodzi mieszkańcy Zaolzia, którzy
legitymowali się polskim obywatelstwem, a nie mogli się w Polsce
uczyć rodowici Zaolzianie z obywatelstwem czeskim.
W punkcie czwartym brakuje na
początku stwierdzenia, iż to prowadzona przez czeskich zarządców
rabunkowa gospodarka spowodowała szkody górnicze, będące przyczyną
zaniku licznych - tradycyjnie polskich - miejscowości na terenie
karwińskiej części zagłębia węglowego i przeniesienia ich ludności
do osiedli zdominowanych przez czeską ludność napływową.
Autor zapomniał tu również zwrócić uwagę na zbyt małe zagęszczenie
polskich szkół w tych nowych osiedlach i o tym, że bliskość szkoły
czeskiej oraz skomplikowany dojazd do polskiej szkoły, są również częstym
powodem oddawania dzieci do szkół czeskich, nawet w wielu
przypadkach tam, gdzie oboje rodziców wywodzi się z polskiego
środowiska. Nie są tu bez winy również niektórzy miejscowi polscy
działacze. Korzenie dobrowolnej likwidacji szeregu lokalnych szkół
polskich sięgają okresu wprowadzania, niby to lepiej wyposażonych,
szkół zbiorczych lansowanych przez - niby to polskiego inspektora
szkolnego – Franciszka Szopę, bodajże jeszcze w latach
sześćdziesiątych, co znacznie wówczas ograniczyło liczbę polskich
szkół na Zaolziu i utrudniło ich dostępność.
W punkcie piątym trzeba się
całkowicie zgodzić z autorem. Likwidacja szkolnictwa zawodowego na
Zaolziu jest przyczyną wynarodowienia tej części zaolziańsakiej
młodzieży, która po ukończeniu szkoły podstawowej, nie mając
jeszcze skrystalizowanej tożsamości, zdecydowała się na naukę
zawodu, nie z własnej winy tracąc w ten sposób w zupełności kontakt
z polskością.
Sprawa małżeństw mieszanych też nie
byłaby tak drastycznym czynnikiem wpływającym na wynarodowienie
Zaolzian, gdyby przez lata nie pokazywano tu w
krzywym zwierciadle Polski walczącej nie tylko o prawa
pracownicze, ale i o zerwanie jarzma komunizmu.
Z opinią prof. Kadłubca
przedstawioną w punkcie siódmym trzeba się zgodzić. W okresie
międzywojennym polskie organizacje społeczne na Zaolziu - obok
działalności kulturalnej - prowadziły patriotyczną działalność
oświatową. Dziś
wprowadza się na spotkania tych organizacji tematy zastępcze, jak choćby
osobiste refleksje prelegentów z ich prywatnych podróży po Europie i
świecie, zamiast mówienia o tym, co zebranych bezpośrednio dotyczy,
co dotyczy ich bliskiego otoczenia. Tu pozwolę sobie jednak na niewielki sprzeciw wobec
sformułowania, którego użył autor. Polskie organizacje na Zaolziu
nie tyle mają potrzebę kształtowania świadomości swoich członków,
co pozyskiwania nowych, zwłaszcza wśród średniego i młodszego
pokolenia i kształtowania brakującej im świadomości. Samo
członkostwo w tych organizacjach jest już niejako wyrazem ich świadomości.
W pełni podzielam zdanie autora, że szkoły na ogół nauczają, o
wiele rzadziej wychowują. To zjawisko rozpowszechnione jest nie tylko
na Zaolziu. Trudno uczyć patriotyzmu komuś, kogo uczono wyłącznie
internacjonalizmu i to socjalistycznego. Ciekawe, jak Pan Profesor
ocenia pod tym względem swoich byłych studentów,
dziś już
absolwentów ostrawskiej polonistyki, czyli tych, którzy w
pierwszej kolejności powinni nie tylko nauczać, ale i wychowywać?
Czy udało Mu się swoich absolwentów, późniejszych nauczycieli, nie
tylko nauczyć, ale i wychować?
W dwóch ostatnich punktach, moim i
chyba nie tylko moim zdaniem autor trafił w sedno sprawy. Bez
świadomości narodowej nie może istnieć ani naród, ani oderwana od
niego mniejszość poza granicami kraju i rzeczywiście warto
pokazać sens bycia Polakiem, tak bardzo zniekształcony na
Zaolziu przez antypolską propagandę minionych, już prawie 90 lat
przynależności tego skrawka Ziemi Cieszyńskiej najpierw do czeskiej
części Czecho-Słowacji, zaś obecnie do Republiki Czeskiej.
Alicja
Sęk
