ZAWIERUCHA  WOJENNA

Niedługo cieszyli się zaolzianie Polską. To tu, na Zaolziu padły 26 sierpnia 1939 pierwsze wystrzały II wojny światowej. Ten pierwszy - wcześniej zaplanowany - atak, nie został na czas odwołany na skutek opóźnienia rozkazu niemieckiego dowództwa do hitlerowskich bandytów ze swastykami na rękawach cywilnych ubrań. Miało to  miejsce w Mostach koło Jabłonkowa, skąd prowadzi tunel kolejowy na południe. Bojówka Kampf-Organisation, co prawda wycofała się potem na Słowację opanowaną już od kilku miesięcy przez Niemców, po dobrowolnym poddaniu im Republiki przez prezydenta Háchę, ale  kiedy broniło się Westerplatte, w Cieszynie grasowali już Niemcy. Rozpoczęli od niszczenia pomników, tego co przypominało prastare i najnowsze dzieje tej Ziemi. Już pierwszego dnia wojny zerwali też z postumentu pomnik „Cieszyńskiej Nike”, o którym pisaliśmy obszernie w nr. 1 i 5 naszego internetowego biuletynu.

Na Zaolziu rozpoczęły się prześladowania, aresztowania i egzekucje. Pierwszą ofiarą spośród najwybitniejszych Polaków zaolziańskich był dr Wacław Olszak, lekarz górniczy z Karwiny, współzałożyciel Rady Narodowej Śląska Cieszyńskiego, wieloletni prezes Macierzy Szkolnej, a w latach 1928-36 pierwszy polski burmistrz Karwiny, działacz wielu polskich organizacji. Już w drugim dniu wojny był przesłuchiwany, zaś po kilku dniach ponownie aresztowany i szczególnie bestialsko pobity. Zmarł na skutek odniesionych obrażeń 11 września 1939. 

Nie sposób wymienić tu wszystkich nazwisk wybitnych działaczy tamtego okresu, którzy - nierzadko na skutek donosów czeskich sąsiadów - trafiali na roboty przymusowe do Reichu oraz do hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Polityka czeska tradycyjnie bowiem polegała na wykorzystywaniu rozdźwięków pomiędzy Polakami i Niemcami. Posługiwano się ślązakowcami i innymi renegatami, także tymi, którzy osiedli na Zaolziu po I wojnie światowej i utworzyli tzw. „Slezský Odboj” skierowany przeciw Polsce i Polakom, a po zajęciu Zaolzia przez Niemców, denuncjowali Polaków. Potwierdzeniem tego faktu jest pełny tekst jednego z wielu donosów miejscowych  renegatów – w ich własnym mniemaniu czeskojęzycznych – złożonego w karwińskim Gestapo. Z dostępnej nam złej, nie nadającej się do skanowania kopii tego dokumentu zachowaliśmy oryginalną pisownię. Język, jakim jest on napisany, świadczy – mówiąc zaolziańską gwarą -  o „szkopyrtockim” rodowodzie jego autorów. Pełne błędów są zarówno czeskojęzyczne, jak i niemieckojęzyczne fragmenty. Dokument stanowi dowód braku jakichkolwiek zahamowań moralnych autorów tego donosu, a zarazem ich  bardzo niskiego poziomu intelektualnego.

Wśród aresztowanych na skutek podobnych donosów była nie tylko inteligencja – lekarze, nauczyciele, księża katoliccy i ewangeliccy. Byli to również prości rzemieślnicy, robotnicy i chłopi. Wystarczyło, że byli Polakami. Wywożono ich najczęściej do Oświęcimia, Dachau i Mathausen-Gusen, gdzie wielu  z nich zostało zdradziecko zamordowanych, lub z wycieńczenia, na skutek bestialskiego traktowania „zmarło śmiercią naturalną”. Na niespotykaną skalę nasiliły się te wywózki polskich patriotów w kwietniu 1940. Aresztowanych Polaków zwożono samochodami policyjnymi do cieszyńskiego więzienia, zaś później do zabudowań fabryki Kohna. Stamtąd trafiali na dalszą poniewierkę.

Podczas gromadzenia materiałów do niniejszego artykułu trafiła mi w ręce publikacja pióra ks. Jana Zachariasza Unickiego o rodzinie Buzków. Jest tam wspomnienie ostatnich chwil w Dachau lekarza - społecznika  dr. Jana Buzka z Dąbrowej, polskiego posła do Zgromadzenia Narodowego w Pradze w latach 1929-38. Według relacji współwięźnia Jana Zembola, dr Buzek w stanie krańcowego wycieńczenia zawołał go do swej pryczy i wyraził życzenie, by ten - jeśli przeżyje -  przekazał rodzinie i zaolziańskim Polakom jego słowa:

„Czterdzieści lat patrzyłem śmierci w oczy, ale dzisiaj mi nie da nikt pomocy żadnej. Ratowałem ludzi jak mogłem, a dzisiaj nikt mnie nie uratuje [...] widzę, że już stąd nie wyjdę. Chciałbym ci powiedzieć testament na łóżku więziennym [...] Synów pozdrawiam, żeby wytrzymali i żeby swej polskości nie zatarli. Byłem polskim posłem, więc pozdrawiam dzisiaj również wszystkich Polaków u nas, żeby wiedzieli, że umieram jak ten ostatni dziad.” 

 Jak wiadomo z innych źródeł, dr Buzek otrzymał zwolnienie z obozu. Wystąpiła o nie miejscowa ludność niemiecka z Dąbrowej, gdyż jako lekarz z równą troską leczył wszystkich ludzi: Polaków, Czechów i Niemców. Według opowiadania Jana Zembola, w chwili zwolnienia był chory na dezynterię  i krańcowo wyczerpany. Nie był w stanie stać na własnych nogach. Kiedy zwolnieni więźniowie mieli stawić się przed bramę, skąd odsyłani byli na pociąg, Jan Zembol chciał pomóc dr. Buzkowi. Wziął go na plecy, na których chory lekarz zawisnął bezwładnie. Postawił go jako szóstego między pięciu stojących już przed bramą kolegów. SS-man zobaczywszy, że go tam postawił i odchodzi, wrzasnął: „Was willst du mit den Knochen machen?” (Co chcesz zrobić z tymi kośćmi?).

„Ci co znali dra Buzka – wspomina Jan Zembol - wiedzieli, że był silnym mężczyzną, że ważył ponad sto kilogramów. Kiedy niosłem go za bramę, mógł ważyć do pięćdziesięciu kilogramów.  Musiałem go z powrotem zabrać na plecy i zanieść na rewir, przy czym mnie SS-mann kopał. Byłem bardzo poraniony kopnięciami butów wojskowych. Był też poraniony dr Buzek. Położyłem go na pryczy, zanieczyszczonego od dezynterii. Były to jego ostatnie chwile”.

             W takim upodleniu, pod ciosami butów wojskowych niemieckich „Űbermenschów” z SS, umierali najwybitniejsi synowie Narodu Polskiego, również ci z Zaolzia.

Wśród ofiar obozów koncentracyjnych było bardzo wielu polskich  nauczycieli. W opracowaniu dr. Józefa Macury, zamieszczonym w nr. 4/74 PRZEGLĄDU HISTORYCZNO-OŚWIATOWEGO czytamy: „ Z poszczególnych warstw naszego społeczeństwa stosunkowo największe straty poniosło nauczycielstwo. Nauczyciele wyszli z ludu, z nim oraz dla niego żyli i pracowali. Nieśli oświatę do najdalszych chociażby zakątków, gdzie nie czekała ich błyskotliwa kariera. Pracowali w szkole i poza szkołą, rozwijali działalność licznych organizacji, byli motorem wszelkich poczynań kulturalnych. W mrokach okupacji  w swej zdecydowanej większości nie zawiedli, nie upadli na duchu. Wyrwani z dotychczasowych środowisk szkolnych, pracowali i działali wszędzie, gdzie ich losy rzuciły. Pracowali nie tylko dla chleba, by przetrwać, by przeżyć. Pracowali również dla ostatecznego zwycięstwa. Spotykamy nauczycieli wśród organizatorów i członków ruchu oporu, w tajnym nauczaniu, w partyzantce, w wojsku i to na wszystkich frontach. Cierpieli i walczyli. Szli masowo na tułaczkę, do obozów i więzień. Pamiętni swego pochodzenia, wierni narodowi i ideałom, jakie wpajali młodzieży, gotowi byli przypieczętować je krwią swą serdeczną, a nawet życiem. Przeraźliwie długa jest lista nauczycieli – ofiar drugiej wojny światowej...”. Zamieszczony przez autora wykaz imienny obejmuje prawie dwieście nazwisk, choć jak sam pisze, nie ma wśród nich tych ofiar wojny, którym dane było przeżyć obozy,  ale wróciwszy do domu z nadszarpniętym zdrowiem, umarli w domu, wśród swoich.

Równie powikłane i niełatwe były wojenne losy zaolziańskich lekarzy. Wielu z nich poniosło śmierć z rąk bestialskich okupantów, zginęło w walce zbrojnej, lub zmuszonych było opuścić na zawsze ziemię swoich przodków. I tu mała dygresja do czasów powojennych. Znamienne są losy dr. Kornela Michejdy z Bystrzycy, profesora Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, które opisuje dr Krzysztof Brożek z katedry historii medycyny Śląskiej Akademii Medycznej  w Katowicach. Prof. Michejda był jednym z lekarzy czynnych w czasie okupacji w ruchu oporu, odznaczonym pośmiertnie medalem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata” za ukrywanie dwóch żydowskich kolegów profesorów z Uniwersytetu Wileńskiego.

Jak cytuje dr Brożek, napisał on w swoich pamiętnikach: „Z twardej [...] pochodzę ziemi, twardymi rękami polskiego ludu użyźnionej i w tej śląskiej ziemi, przy szumie Olzy pragnę spocząć na zawsze”.  Kiedy w r. 1960 zmarł w Krakowie, nie można było spełnić Jego woli i pochować go w rodzinnej Bystrzycy.  Jego grób jest w Cieszynie, po prawej stronie Olzy, dzielącej miasto granicą państwową, granicą wówczas nie do przebycia nie tylko dla żywych, ale nawet dla trumny ze zwłokami zasłużonego lekarza, bojownika ruchu oporu.

Nie odbiegając jednak od tematu Zaolzia i II wojny światowej, trzeba również wspomnieć o ówczesnych działaniach tamtejszych ślązakowców.  Ruch ślązakowski, w związku z szerzeniem się ideologii hitlerowskiej zaczął jeszcze przed wojną nabierać znaczenia. Droga Kożdonia do współpracy z nazistami prowadziła poprzez zacieśnianie współpracy z partiami niemieckimi. Kożdoń zdawał sobie bowiem  sprawę z tego, jakie miejsce miały zająć przyjazne Niemcom odłamy ludności poza granicami Rzeszy i odpowiednio wcześnie zaczął się wkradać w łaski  Führera, nawołując pod koniec lat dwudziestych nawet do „oparcia się czechizacji”, choć uprzednio był gorącym zwolennikiem zajęcia terenów Zaolzia przez Czechosłowację.

Po wybuchu II wojny światowej ślązakowcy aktywnie uczestniczyli w realizacji hitlerowskiej polityki narodowościowej, której podstawy ruch ślązakowski w zasadzie stworzył. W czasie spisu  ludności chodzili razem z Niemcami od domu do domu i pod różnymi groźbami nakłaniali mieszkańców do deklarowania narodowości śląskiej, lub niemieckiej. Propaganda ślązakowska hamowała proces kształtowania się świadomości narodowej nieukształtowanych  narodowo jednostek, sprzyjała ich germanizacji. W efekcie tej polityki sporo młodych zaolzian, po podpisaniu volkslisty musiało przywdziać mundury Wehrmachtu, i walczyć na froncie po stronie niemieckiej, przeciwko własnym rodakom. Wielu jednak z tych, którzy sami dali się zastraszyć, lub trafili na front dlatego, że ich rodzice ulegli naciskowi i podpisali volkslisty, uciekało później z armii niemieckiej i zgłaszało się do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Trafiało tam wielu Zaolzian, pośrednio poprzez Wehrmacht i bezpośrednio, korzystając z jakiejkolwiek okazji ucieczki z okupowanych terenów. Byli i tacy, którzy z Zaolzia trafili do formującej się na Wschodzie Armii gen. Andersa, było wielu Zaolzian wśród tych Polaków, którzy zakończyli życie zdradzieckim strzałem stalinowskich oprawców w tył głowy, a ich miejscem ostatniego spoczynku stały się bezimienne, zbiorowe mogiły w okolicach Katynia, Tweru, Ostaszkowa i Miednoje. Na nic się zdała konwencja genewska o jeńcach wojennych. Stalinowskim oprawcom wystarczyło, że byli Polakami – polskimi oficerami.

   Zaolziańscy Polacy walczyli też bardzo aktywnie w partyzanckim ruchu oporu,  walczyli razem z Polakami z innych regionów Kraju „Za Wolność Waszą i naszą”, przelewali swoją krew za Polskość i Polskę, ginęli w masowych egzekucjach na Ojczystej Ziemi. Byli wieszani (Cieszyn) i rozstrzeliwani  (np. Żywocice). Niestety po kapitulacji Niemiec hitlerowskich granicę znów przemieszczono ponad ich głowami. Ledwie skończyły się prześladowania hitlerowskie, rozpoczęły się  na nowo czeskie nagonki i prześladowania, zmuszanie Polaków do oddawania dzieci do czeskich szkół, pozbawienie ich kartek żywnościowych, idące nawet dalej niż za okupacji niemieckiej, gdyż Niemcy stawiali na kartkach Polaków duże P i obcinali 15 procent przydziałów, zaś Czesi po uzyskaniu od Stalina władzy, przez pewien okres czasu  odmawiali Polakom nawet przydziału chleba. Choć za rok minie już od tamtej pory 60 lat, tego mimo wszystko trudno zapomnieć.  Traktuje o tym korespondencja z Zaolzia, którą w całości  zamieszczamy poniżej.

  Alicja Sęk

                                                                                                                                                Elżbieta Kohutek   

KOMUNIKAT KOMISJI KONKURSOWEJ

II edycji konkursu poetyckiego im. Władyslawa Młynka „ O Palice Hadama“
Z okazji 57 Gorolskigo Święta w Jabłonkowie

Wyniki II edycji konkursu poetyckiego im. Władyslawa Młynka „ O Palice Hadama“
Z okazji 57 Gorolskigo Święta w Jabłonkowie ( Zaolzie , RC)

 Komisja pod kierownictwem mgr. Karola Suszki, Dyrektora Teatru Czeskocieszyńskiego w osobach :
Mgr. Inż Jan Ryłko - Prezes MK PZKO Jabłonków, członek komisji
Mgr. Jan Pyszko - poeta, członek komisji
MUDr. Sultana Gawlik- członek komisji
Dr inż. Stanisław Gawlik - członek komisji

oceniała 20 nadesłanych wierszy  i
uzgodniła następującą kolejność nadesłanych prac :
Pierwszej nagrody nie przyznano

Protokół podpisali wszyscy członkowie Komisji.

W Nawsiu dnia 20.7.2004

ZNALEŹLIŚMY W INTERNECIE: