|
„Przeklęte Zaolzie...”
napisał w internecie jeden z respondentów
w reakcji na wystawę o Zaolziu
w Książnicy Cieszyńskiej. Na tak postawioną tezę nie można
zareagować inaczej, niż próbą odpowiedzi na pytanie zawarte w powyższym
tytule.
Nie ma zbyt wielu syntetycznych
opracowań
dotyczących polskiej polityki zagranicznej międzywojennego
dwudziestolecia, zwłaszcza w odniesieniu do południowych sąsiadów. We
współczesnych rozważaniach naukowych
sięga się też raczej rzadko po wyczerpujące opracowanie naukowe
prof. Witolda Sworakowskiego „Polacy na Śląsku za Olzą” wydane w Warszawie
w r. 1937, dotyczące Zaolzia. Gehenna zaolziańskich Polaków w
międzywojennej
Republice Czechosłowackiej stanowi w świadomości dużej większości
współczesnych Polaków w kraju ogromną białą plamę. Cisną się tu na usta
słowa Ojca Świętego Jana Pawła II, wypowiedziane co prawda nie w
kontekście Zaolzia, ale bardzo w tym zestawieniu prawdziwe: „Niech dzięki
oczyszczeniu pamięci historycznej wszyscy będą gotowi stawiać wyżej to co
jednoczy, niż to co dzieli, ażeby razem budować przyszłość opartą na
wzajemnym szacunku, braterskiej współpracy i autentycznej
solidarności”.
To nie zatajanie prawdy lecz tylko prawdziwe naświetlenie historii
może bowiem być podwaliną przyszłości opartej na wzajemnym szacunku,
szacunku pomiędzy poszczególnymi ludźmi i całymi narodami.
Przeklęte, czy podstępnie oderwane
Zaolzie? Autor rozważań zatytułowanych
„Przeklęte Zaolzie”, opartych o artykuł Nowej Myśli Polskiej, nie
uwzględnia jednego faktu: polityka Beneša
i jego kręgów politycznych wobec Polski i Polaków zawsze miała
podłoże zdrady, fałszu i oszustwa.
Kiedy w listopadzie 1918 roku państwo
polskie odzyskało niepodległość po 123 latach niewoli, rozpoczęło się
ustalanie jego bezpiecznych rubieży. Międzynarodowe pertraktacje dotyczyły
w zasadzie wszystkich granic Polski, ale zwłaszcza na wschodzie i na
zachodzie. Najbardziej bezpieczną wydawała się wówczas granica południowa.
To poczucie bezpieczeństwa, wiara w lojalność i dotrzymanie zawartych umów
ze słowiańskim, zdawać by się mogło bratnim sąsiadem, okazało się w końcu
zgubne w wyniku zdradzieckich działań ze strony tego sąsiada..
Wyczerpująco, w oparciu o materiały
archiwalne, opisał to prof. Marek K. Kamiński
w przyczynku „Walka o granice” zawartym w pracy zbiorowej
„Polityka zagraniczna
II Rzeczypospolitej 1918 – 1939”, wydanej w r. 1987 przez MAW:
„II Rzeczpospolita napotykała również
poważne trudności przy ustalaniu swej granicy południowej z powstałą na
gruzach monarchii austro-węgierskiej Czechosłowacją. Spór dotyczył Śląska
Cieszyńskiego, zamieszkałego w większości przez ludność polską, oraz
Spiszu i Orawy z mieszaną ludnością polsko-słowacką [...]
Ze Spiszu i Orawy,
podzielonych wcześniej według kryterium etnicznego na część polską i
słowacką oraz zajętych przez wojska obydwu stron, oddziały polskie musiały
się wycofać już 13 stycznia 1919 roku. Stało się tak na polecenie szefa
wojskowej misji międzysojuszniczej w Budapeszcie, francuskiego
podpułkownika Vixa, który powołując się na rzekomy rozkaz
głównodowodzącego wojsk Ententy marszałka Focha, zażądał
wycofania oddziałów polskich stacjonujących tam od 4 listopada 1918
roku. Próba podobnego wprowadzenia w błąd
władz polskich na Śląsku Cieszyńskim nie powiodła się. Dowódca
oddziałów polskich
płk. Franciszek Latinik nie
wykonał polecenia czechosłowackiego podpułkownika przebranego w mundur
francuski i występującego jakoby w imieniu Ententy. W
tej sytuacji wojska czechosłowackie uderzyły 23 stycznia 1919 roku
na słaby garnizon polski [...] Czechosłowackie poczynania zbrojne obok
skutków bezpośrednich [...] niosły poważne następstwa o trwałym znaczeniu.
Prowadziły do zasiania nieufności i podejrzeń między rządami i
społeczeństwami obu stron, a w przyszłości miały się zemścić
niemożliwością porozumienia w sprawach dotyczących wzajemnego
bezpieczeństwa.” Polityka
zagraniczna prowadzona przez Edvarda Beneša od samego początku była
nastawiona wrogo wobec Polski. Czynił on wszystko, aby do zgody z Polską
nie doszło. Nie jest to wyłącznie zdanie historyków polskich. Czeski
historyk Jan Tesař, mieszkający w Paryżu, pisał w roku 1990 na łamach
wychodzącej w Brnie gazety Moravské noviny: „Współpraca z Polakami miała
ogromne znaczenie dla początków powstających za granicą struktur
rodzącego się państwa czechosłowackiego, zwłaszcza w Stanach
Zjednoczonych. Tymczasem, jak tylko państwo czechosłowackie powstało, wnet
zaczęło się wkradać w łaski zachodnich protektorów, by zająć lepszą
pozycję niż Polska i równocześnie zaczęło podcinać
nogi Polakom, którzy stawiali czoła bolszewickiej Rosji [...].
Nawet czeską decyzję polityczną, dotyczącą ograniczenia własnej
suwerenności i dołączenia do Reichu usprawiedliwiano przede wszystkim jako
próbę pozyskania poparcia Rzeszy w rywalizacji z Polską i Węgrami
[...].
Pogrzebanie zaś projektu konfederacji przez Beneša w latach 1941-42
jest banalnym przykładem nie tylko amoralności, lecz również samobójczej
głupoty, polityki czerpania doraźnych korzyści , brania łapówek od
wielkich mocarstw.”
Jedną z tych łapówek było przyznanie Czechom
Zaolzia przez Stalina w r.1945. Przeklętego, czy zdradzonego Zaolzia? Na skutek tej polityki fałszu i „wkradania się w łaski zachodnich protektorów”, jak określił to Jan Tesař, choć Czesi nie dopuścili do wykonania decyzji Rady Najwyższej z 27 września 1919 dotyczącej zorganizowania plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie, Konferencja Ambasadorów Ententy dokonała 28 lipca 1920 roku niekorzystnego dla Polski podziału Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy. Została naruszona zasada podziału etnicznego, którą kierowała się Konferencja pokojowa w Paryżu. 140 tysięcy Polaków o wysoko wyrobionej świadomości narodowej, dołączono do 114 tysięcy Czechów, zamieszkujących powiat frydecki, czyli tę część Śląska Cieszyńskiego, do której Polska nigdy nie pretendowała.
Mapa zaolziańskiej części Śląska
Cieszyńskiego przedstawiająca stosunki narodowościowe według austriackiego
spisu
ludności z r.1900. Ludność Śląska Cieszyńskiego
nie uznała tego rozstrzygnięcia. Wszak 13 punkt czternastopunktowej deklaracji
prezydenta Wilsona, którą kierowała się Konferencja pokojowa 27 państw w
styczniu r. 1919 w Paryżu, zawierał postulat stworzenia niezawisłego
państwa polskiego: „które winno obejmować terytoria zamieszkałe przez
ludność niezaprzeczalnie polską, któremu należy zapewnić swobodny i
bezpieczny dostęp do morza i którego niezawisłość polityczną i gospodarczą
oraz integralność
terytorialną należy zagwarantować paktem międzynarodowym”. Dokument
Konferencji Ambasadorów ze Spaa tego nie gwarantował i na tym między
innymi polegała zdrada. Na losach polskiej ludności zachodniej części
Śląska Cieszyńskiego zaważyły interesy wielkiego kapitału
międzynarodowego. Czeski historyk Dan Gawrecki w przyczynku do publikacji
zbiorowej „Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego” (Ostrava-Praha 1992),
zatytułowanym „Śląsk Cieszyński w okresie międzywojennym (1918-1938)
podaje: „ekonomiczne zainteresowanie koncernu Schneider Creuzot i
przemysłowca Larischa oraz nie bez znaczenia także francuskie i ze strony
Ententy uznanie trafności strategicznego argumentu komunikacyjnego
Republiki Czechosłowackiej (o podstawowym znaczeniu dla niej kolei
koszycko-bogumińskiej) miały w fazie końcowej wpływ na decyzję Konferencji
Ambasadorów Ententy z 28 lipca 1920”. Polacy
uważali więc sprawę Śląska Cieszyńskiego za niezałatwioną. Pamiętano słowa protestu Ignacego
Paderewskiego, który jako delegat Polski podpisywał ten dokument w obliczu
nieustannego zagrożenia Polski ze strony bolszewików. W liście do
przewodniczącego Rady Najwyższej Ententy, premiera Francji Alexandre’a
Milleranda oświadczył, że decyzja ta „wykopała pomiędzy dwoma narodami
przepaść, której nic wypełnić nie zdoła”. Na oderwanym skrawku Księstwa
Cieszyńskiego za Olzą
rozpoczęła się nierówna walka
ze słowiańskim bratem, o szkoły, o przedstawicielstwo w gminach, powiatach
i w parlamencie, o wolność słowa, o możliwość rozwoju kulturalnego,
gospodarczego i politycznego. Można było odnieść wrażenie, że jest się nie
w pokojowo nastrojonej republice demokratycznej, a w państwie militarnie
okupowanym. Na każdym kroku:
w Jabłonkowie, lewobrzeżnym Cieszynie, Frysztacie, Karwinie, czy
Boguminie można było napotkać
świeżo sprowadzone oddziały wojskowe, bądź wzmocnione posterunki
żandarmerii. Czesi obawiali się poważnie rewanżu za swoją zdradziecką
napaść z r. 1919, obawiali
się Marszałka Józefa Piłsudskiego, który w kwietniu 1919, zwracając się do
zaolziańskich Polaków, oświadczył: „Należycie do nas i związani z nami
jesteście na dolę i niedolę! [...] Czekajcie z wiarą i wytrwajcie [...]
, my się was nigdy nie
wyrzekniemy!” Smutne były w dwudziestoleciu
międzywojennym dzieje Polaków na terenach zabranych przez Republikę
Czechosłowacką. Dzieje tym smutniejsze, że to właśnie ta część ludu
polskiego na wezwanie Józefa Piłsudskiego odpowiedziała w r. 1914 utworzeniem Legionu Śląskiego, to
ona w chwilach najcięższych wysłała złożony ze swoich ochotników batalion
z odsieczą do zagrożonego przez bolszewików Lwowa, to ona w r. 1918
jednomyślnie deklarowała swoją szczerą wolę przynależności do wolnej i
niepodległej Polski. Kryzys gospodarczy
wykorzystano do wyrugowania polskich robotników z pracy. Naciskiem
ekonomicznym zmuszono przeszło 10 tysięcy polskich dzieci do
zapełnienia czeskich szkół,
zakładanych z funduszy państwowych we wszystkich gminach. Czechizacja
zbierała szerokie żniwo zwłaszcza na terenie najbardziej uprzemysłowionym – w
ostrawsko-karwińskim zagłębiu węglowym, w okręgu bogumińskim i frysztackim, ale
wdzierała się i do małych wiosek podgórskich. Pracy w lasach państwowych,
tartakach, na kolei, w hucie trzynieckiej, fabrykach i innych warsztatach
pracy nie dostał ten, kto obstawał przy narodowości polskiej, kto posyłał
dzieci do polskiej szkoły.
Często zdarzało się tak, że w polskich rodzinach wielodzietnych
ojciec dla utrzymania pracy co drugie dziecko posyłał do czeskiej szkoły.
Polscy patrioci byli częstokroć bici, poniewierani, wynaradawiani,
torturowani w więzieniach i na posterunkach żandarmerii, wyszydzani ,
wyrzucani z pracy. Zwracali się więc o pomoc do swych rodaków w kraju. Oto fragment zbiorowego
listu, wysłanego działaczom niepodległościowym w Polsce: „Napór czeski wypiera nas z
naszych odwiecznych siedzib. Słowianie „bracia Czesi” nie przebierają w
środkach. Walczą terrorem, podstępem – przekupstwem. Polskich górników i
robotników wyrzucają z kopalń, hut i fabryk. Zmuszają do posyłania dzieci
do szkół czeskich – inaczej grożą pozbawieniem pracy. Fałszują spisy.
Fałszują wybory. Nie uznają burmistrzów polskich, wybranych na podstawie
praw konstytucyjnie uchwalonych. Narzucają nam na rządców gmin –
przybyszów z głębi Czech. Odbierają nam szkoły wybudowane groszem górników
i robotników polskich. Odbierają nam kościoły i narzucają swoich
duchownych. Maltretują dzieci nasze, bijąc je do nieprzytomności i
wymuszając zeznania. Prowokują. Wściekłość ogarnęła ostatnio Czechów, bo
widzą, że napór ich został zatrzymany. Co słabe, to odpadło od nas -
odeszło do Czechów - zostali z nami tylko mocni, uświadomieni, zdecydowani
nie ustąpić. Nasza cierpliwość się wyczerpała. Jesteśmy zdecydowani
walczyć o nasze prawa – prawa wolnego człowieka i Polaka. [...]” Walczono, lecz nie z bronią w ręku. Odżył duch polski. Ci „mocni, uświadomieni, zdecydowani nie ustąpić” wbrew prześladowaniom trwali przy swej polskości. Wierni swej ojczyźnie Polacy zbierali się w czytelniach, domach prywatnych, gospodach... Rozwijano oświatę wśród dorosłych, czytelnictwo, amatorski ruch teatralny. Wspominano, że nawet w latach 1916-1917, w czasie największego nasilenia I wojny światowej istniało tu 98 polskich szkół publicznych, że już przed wojną istniało polskie gimnazjum w Orłowej, zbudowane podobnie jak większość polskich szkół na Śląsku Cieszyńskim w monarchii austro-węgierskiej, ze środków Macierzy Szkolnej, z ofiarnych datków niebogatej przecież polskiej ludności, polskich robotników, chłopów i inteligencji.
Przedwojenny hotel Polonia w Cieszynie Zachodnim Jak grzyby po
deszczu powstawały liczne polskie stowarzyszenia, związki i
zrzeszenia o charakterze politycznym, gospodarczym, kulturalnym,
turystycznym, sportowym, oświatowym... Pamiętano też o zapewnieniu
gospodarczych podstaw bytu ludności polskiej tego terenu.
Do najbardziej
zasłużonych instytucji polskich na Śląsku Cieszyńskim należało
Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek. Dzięki wspieraniu różnych
inicjatyw położyło ono ogromne zasługi nie tylko na polu gospodarczym, ale
także narodowym i kulturalnym. Było instytucją najdłużej istniejącą na
Śląsku Cieszyńskim. Zlikwidowali je Niemcy w pierwszych miesiącach
okupacji. Próba wznowienia działalności po roku 1945 nie powiodła się.
Cały majątek nieruchomy został na mocy dekretów Beneša przejęty jako
mienie pofaszystowskie przez państwo czechosłowackie, podobnie jak liczne
Domy Robotnicze, schroniska górskie „Beskidu Śląskiego”, mienie Rodziny
Opiekuńczej, ochotniczej straży pożarnej, budynki szkolne powstałe ze
środków Macierzy Szkolnej itp. I tu
dygresja oraz rzecz znamienna.
Następczyni ostatniej z ww. organizacji - Macierz Szkolna w RC,
przy próbie restytucji swego mienia, otrzymała w piśmie z dnia 5 kwietnia
1993 od ówczesnego premiera Rządu Republiki Czeskiej (RC) – Doc. Ing.
Václava Klausa, CSc następującą odpowiedź.
(cytat fragmentu tłumaczenia – kopia dokumentu dostępna na str. 8
niniejszego Biuletynu): „Z żalem ponownie
dochodzę do przekonania, że przy naprawianiu wszystkich krzywd
wyrządzonych w Marna to prognoza dla
rdzennych Polaków zaolziańskich. Nie wchodząc już w to, że kradzione
złodzieja nie tuczy, widać tu wyraźnie, że dla ówczesnego Premiera RC a
obecnego Prezydenta tego państwa prawa, krzywda współczesnych
autochtonicznych Polaków, będących obywatelami RC, którym należy się zwrot
tego mienia,
jest mniej znacząca od straty, jaką mogliby ponieść beneficjenci
tej kradzieży.
Wracając do poprzedniego
wątku należy przypomnieć, jak prężnie działało też w międzywojennym
dwudziestoleciu Centralne Stowarzyszenie Spożywców dla Śląska w Łazach.
Posiadało sieć sklepów, własną piekarnię, palarnię kawy, nowoczesną
masarnię i wędzarnię, wytwórnię wód gazowanych, rozlewnię piwa,
spirytusu i wina, paczkownię przypraw, własny skup jaj, własny młyn,
własną ciastkarnię
itp. Z własnych środków wybudowano nie tylko pomieszczenia
administracyjne i gospodarcze, ale także duża bibliotekę. Spółdzielnia
prowadziła też
rozległą działalność kulturalno-oświatową – liczne zebrania,
odczyty, seanse filmowe, festyny, kolonie dla dzieci. Była związana z
wieloma polskimi organizacjami na Zaolziu, m.in.. z Macierzą Szkolną w
Czechosłowacji, którą wspierała finansowo i
udostępniała jej
lokale na szkoły i przedszkola. Wspierała także Rodzinę Opiekuńczą,
organizację o charakterze socjalnym, sprawującą opiekę nad biednymi
dziećmi i młodzieżą oraz sierotami. Po wybuchu II światowej Spółdzielnia
przeszła pod zarząd niemiecki, zaś po wojnie formalnie pod zarząd
czesko-polski jako „Jednota-Jedność”, aż do wyrugowania drugiego członu
tej nazwy. W wychowaniu młodego
pokolenia ważną rolę spełniały też takie organizacje jak Polskie
Stowarzyszenie Robotnicze Oświatowo-Gimnastyczne „Siła”, czy
Ogniska Młodzieży Rzemieślniczej działające przy uzupełniających
szkołach przemysłowych, których celem było podnoszenie oświaty wśród
swoich członków, urządzanie wykładów, odczytów i dyskusji , wystawianie
przedstawień amatorskich, występy muzyczne, zakładanie bibliotek,
propagowanie pism oświatowych, a także rozwijanie tężyzny fizycznej,
poprzez uprawianie sportu.
Środki pieniężne zbierane podczas imprez organizowanych przez te
organizacje przeznaczane były w głównej mierze na cele oświatowe. Istniało też polskie
harcerstwo, związki religijne, zarówno katolickie, jak i ewangelickie,
stowarzyszenia robotnicze i rolnicze,
kluby sportowe wśród których dużą popularnością cieszył się
karwiński klub piłkarski „Polonia”, posiadający własne zaplecze sportowe,
ze stadionem piłkarskim, związki zawodowe – np. metalowców,
Towarzystwo Nauczycieli Polskich oraz ugrupowania i stronnictwa
polityczne. Temat to zbyt obszerny, by omówić go w pełni we fragmencie
artykułu, wart odrębnego opracowania. Te fakty ilustrują, jak
bardo wierni sobie i swym korzeniom byli Polacy na Zaolziu w okresie
międzywojennym.
Jak bardzo byli związani z polskością i Polską, która z ogromną
troską starała się zabezpieczyć ich prawo do tożsamości narodowej (Układ z
CzSR z r. 1925). Nie można się więc
dziwić, że kiedy w 1938 roku Beneš zaproponował Polsce zwrot Zaolzia,
(zob. dokumenty
w nr. 1 naszego Biuletynu) drogi którymi wkraczało na ten teren
Wojsko Polskie, usłane były kwiatami, tak jak podczas pierwszej
pielgrzymki Papieża Polaka do Polski. Osąd czy przeklęte, czy
zdradzone Zaolzie i przez kogo, w świetle dzisiejszej agonalnej sytuacji
polskości na tym
terenie,
zostawiamy po tej lekturze Czytelnikom. Alicja
Sęk
|
